We zijn nog steeds niet verlost van het ik-tijdperk

De PvdA’er Floris Burger meent dat het gemeenschapsdenken terug moet keren als links fuseert, zo schrijft hij in Tijd&Taak van de Banning Vereniging. Want het losgeslagen individualisme heeft volgens hem de zorg voor het collectief de das heeft omgedaan. Hij maakt zich zorgen over deze fusie van zijn partij met GroenLinks, die al lang geleden een partij is geworden van welgestelde individualisten. De opdracht voor links is om terug te keren naar de solidariteit, die eens aan de basis lag van zijn partij.

Het verlangen naar verbinding en naar gemeenschapszin is niet alleen bij de PvdA te vinden. Het zit in de lucht. Veel mensen zijn de extreme ‘ikkigheid’ – een woord van de Vlaamse psychiater Dirk De Wachter – beu. Ook op veel pagina’s in dit dagblad wordt gezucht om het egoïsme en de leegheid van deze tijd. Waar gaat het eigenlijk over als het alleen om mij gaat? En hoe komen we weer af van de polarisatie – ‘alleen ík heb gelijk’ – die dit individu­alisme teweeg kan brengen? In toenemende mate vinden mijn studenten het welletjes met die nadruk op het individu. Een studente vroeg me afgelopen week: “Waarom kunnen we niet als hechte gemeenschap met elkaar verder?”

Wanhopige eenzaamheid

Ik zou haar hoop willen geven. Ik zou haar kunnen wijzen op vergelijkbare geluiden in de samenleving, het feit dat covid, de klimaatverandering en andere vormen van naderend onheil ons tot gemeenschapszin dwingen, dat onze wanhopige eenzaamheid ons er uiteindelijk toe noopt om elkaar op te zoeken. Het is niet ondenkbaar dat we aan de rand staan van een nieuw tijdperk van solidariteit.

Het probleem is alleen dat we al veertig jaar aan de rand van dit nieuwe tijdperk staan. Dat is wat ik concludeer als ik het boek Wij en het Ik-tijdperk lees, dat onlangs is verschenen. Een van de auteurs, John Jansen van Galen, was in 1979 verantwoordelijk voor de kerstspecial van de Haagse Post met als thema ‘Het Ik-tijdperk’. Al vanaf de jaren tachtig tracht men afstand te doen van dit tijdperk. En volgens het boekje meende ik in 2007 in de regeringen-Balkenende een afrekening met het ik-tijdperk te zien, en meer ruimte voor gemeenschapszin.

Voor mij roept dit de vraag op waarom het maar niet wil lukken om dit tijdperk achter ons te laten. Antwoorden daarop zijn niet moeilijk te vinden. De consumenten­cultuur en de hang naar privacy ­hebben ons flink in de greep.

Maar wat zelden wordt genoemd, is hoe verknocht we zijn aan de notie van zelfontplooiing. Wat is het doel van je leven? Sommigen zullen zeggen dat je leven gericht zou moeten zijn op de verplichtingen die je hebt aan elkaar. Het leven in de samenleving brengt verplichtingen met zich mee waaraan je hebt te voldoen, of je het nu leuk vindt of niet. Die manier van kijken was in het verleden dominant en er zijn nog steeds mensen die zo leven.

‘Plichtsbesef’ krijgt weinig ingang

Maar de laatste halve eeuw is die levensvisie grotendeels vervangen door een levensvisie gericht op zelfontplooiing, waarin je eigen ontwikkeling en groei centraal staan. Het kan nog steeds belangrijk zijn om van betekenis te zijn voor anderen, maar dat wordt dan vooral gezien in het licht van wat het doet met jezelf. De recente nadruk op ‘welzijn’ – hoewel een sympathieke correctie op prestatiedrang – tapt uit hetzelfde vaatje van de zelfontplooiing.

In een ideale wereld zou je misschien beide verhaallijnen bij elkaar brengen. Ik denk echter dat we onszelf zo sterk zien in termen van zelfontplooiing dat ‘plichtsbesef’ – ik gebruik een woord dat lang in ongenade is geraakt – weinig ingang krijgt. Willen we echt gemeenschapszin? Waarschijnlijk niet als het ons raakt of beperkt in onze eigen ontwikkeling als individuen.

Deze week verscheen het boek The Bill of Obligations van de Amerikaan Richard Haass. Hij meent dat niet alleen rechten, maar ook plichten nodig zijn om de Amerikaanse democratie in stand te houden. De vraag is alleen of Amerikanen en ­Nederlanders de weg terug zullen vinden naar een wereld van plichten jegens elkaar.