Waren de toeslagenouders maar even de cel in gegaan

Was maar het strafrecht toegepast tegen de ouders die werden verdacht van toeslagenfraude. Dan hadden ze een aantal maanden gezeten, als het Openbaar ministerie het wettig en overtuigend bewijs had kunnen leveren, en was het voorbij geweest.

Het Kamerdebat deze week maakte duidelijk dat herstel van het onrecht nog zo lang gaat duren dat zelfs het cynische alternatief van een tijdje brommen aantrekkelijker was geweest. De Belastingdienst paste niet het strafrecht toe, maar het bestuursrecht. De vraag is of je dat recht niet beter kunt omschrijven als bestuursmacht. In de toeslagenaffaire bleken de sancties zo buitenproportioneel en onredelijk dat de gevolgen in materiële en emotionele zin nooit meer volledig zijn te herstellen.

Nog kwalijker was dat de ouders niet in kennis werden gesteld van de fraudeverdenking en zelfs bij navraag naar de reden van de kolossale terugvorderingen en boetes in het ongewisse werden gelaten.

Het is een van de oerbeginselen in het recht dat verdachten vrijwel meteen horen waarvan ze worden beschuldigd. De Belastingdienst wist dat hij fout zat, na een memo van de topjuriste van het ministerie uit 2017, maar ging op de ingeslagen weg voort, vaak gesteund door de bestuursrechter.

De wil des Hemels

John Adams, een van de stichters van de Verenigde Staten, verkeerde aan het eind van de 18e eeuw in de unieke positie dat hij en zijn tijdgenoten in Amerika een geheel nieuw bestuur konden optrekken. ‘Het is de wil des Hemels’, schreef hij in zijn dagboek, ‘dat we in het bestaan zijn geworpen van een tijdperk waarin de grootste wijsgeren en wetgevers graag geleefd zouden hebben’.

Adams ontwierp, na zo ongeveer alles over democratische republieken, van Cicero tot Montesquieu, bestudeerd te hebben, een bestel op basis van de trias politica. Daarin hielden de uitvoerende, wetgevende en rechtsprekende macht elkaar als in een zonnestelsel in evenwicht. Door de middelpuntzoekende en middelpuntvliedende krachten, schreef Adams, kon geen van de machten naar de zon toesnellen of met een boog wegvliegen. Is dat laatste niet gebeurd in de toeslagenaffaire?

De breedte van het schandaal is bekend. 60.000 huishoudens zijn door de handelwijze van de belastingdienst getroffen. De diepte is niet direct meetbaar, maar het is duidelijk dat balans, evenwicht en tegenwicht in ons bestel, nodig volgens Adams wil het bestuur ‘rechtvaardig en stabiel’ zijn, grondig zijn verstoord.

Premier Rutte zei donderdag in de Kamer dat het vorige kabinet vanwege de affaire is afgetreden en dat hij excuses heeft gemaakt. Dat is bij lange na niet genoeg.

We staan in wezen weer voor het grote karwei van Adams, een vernieuwd bestuur te vormen dat beter is dan het oude. Dat politiek dramatische momentum is in de eindeloos lange kabinetsformatie en de terugkeer van de oude coalitie onder dezelfde premier gesmoord; het tweede grote ongeluk.

De mens was in staat tot geweldig goed, maar ook tot geweldig kwaad

De geschiedenis laat zien dat geen bestuur, hoe mooi het ook is ontworpen, ontkomt aan ontsporingen. Adams schreef na zijn bestudering van oude republieken dat er aan de menselijke natuur niets was veranderd sinds vroeger tijden. De mens was in staat tot geweldig goed, maar ook tot geweldig kwaad. In een democratische republiek ging het er in essentie om ‘de zucht naar de macht’ in te tomen.

In Amerika lukte dat op 6 januari 2020 op het nippertje, doordat vicepresident Pence in het donkerste uur zijn rug recht hield. John Adams vertrouwde meer op wetten dan op mensen, maar uiteindelijk komt het toch op mensen aan. De schok van de toeslagenaffaire is dat geen van de vele tegenmachten in ons bestel effectief is geweest. Door te weinig afstand, verstrikking zelfs, te veel vertrouwen, de automatische piloot en de reflexen voortkomend uit de aard van de spelers.

Maar de bange vraag die nog altijd boven de Hofvijver blijft hangen is: waarom piepte er niemand die van nabij zag hoeveel narigheid willens en wetens werd aangericht?

De rechters hebben de hand diep in eigen boezem gestoken; logisch bij zoveel onrecht. Om herhaling van het grote ongeluk te voorkomen, willen zij zich sterker roeren in het publieke debat, zei de voorzitter van de Raad voor de rechtspraak, Henk Naves, deze week in NRC. De raad wijst nu dan ook onbevangen op rigiditeiten in wetten die rechters bij voorbaat buikpijn geven, omdat zij onrechtvaardig kunnen uitpakken. Een logische vervolgstap is de rechters de bevoegdheid te geven wetten te toetsen aan de Grondwet.

Het nieuwe bewustzijn bij de rechterlijke macht steekt scherp af tegen het gebrek aan urgentie in de politiek om te hervormen. Wie niet in de hemelse wil gelooft, kan ten minste zijn toevlucht nemen tot de Amerikaanse journalist Walter Lippmann, die een eeuw terug als kernpunt van een democratische houding formuleerde: ‘Vertel de waarheid en maak de duivel te schande’.