Wapens? Sancties? Nederland zou moeten aansturen op bemiddeling tussen Rusland en Oekraïne

In plaats van het opleggen van harde sancties en bieden van wapensteun, zou de Nederlandse regering moeten aansturen op conflictbemiddeling tussen Rusland en Oekraïne, betoogt hoogleraar conflictstudies Jolle Demmers.

Een kritische blik op de eigen stellingname, dat is de zwaarste opdracht in oorlogstijd. Na de eerste emoties en schok van de Russische invasie in Oekraïne van vorige week is het nu zaak niet te vervallen in klassieke oorlogstaal en de heroïek van opoffering en afstraffing. Oorlog is een verschrikking die generaties doorwerkt. Veel westerlingen kunnen zich dat op geen enkele manier voorstellen.

In plaats van harde sancties en wapensteun zou de Nederlandse regering moeten aansturen op conflictbemiddeling. Een realistische en pragmatische focus op de-escalatie is de enige uitweg uit deze gevaarlijke oorlogsdynamiek. Vooralsnog kunnen we alleen de eigen rol bijsturen. Laten we daarom kritisch kijken naar de aannames die ten grondslag liggen aan de huidige westerse stellingname:

• Poetin is eenzijdig verantwoordelijk voor de huidige escalatie naar oorlog
• Op de invasie van Oekraïne moet worden gereageerd met straf door middel van sancties
• Oekraïne moet gesteund worden in de strijd, met alle mogelijke middelen (van wapens tot morele steun)
• Als we nu geen harde lijn trekken, dan valt Poetin binnenkort ook de Baltische Staten en Polen, en mogelijk heel Europa binnen

Deze posities komen niet als een verrassing. Geweld roept sterke emoties op en vraagt om morele duiding en begrenzing. Hedendaagse samenlevingen zijn door de eeuwen heen geconditioneerd om hun heil te zoeken in wat Lewis F. Richardson in 1948 typeerde als oorlogsluimen (‘war moods’). We vallen daarbij als samenlevingen routineus terug in twee vormen van dualisme.

Als eerste het dualisme tussen ‘wij’ en ‘zij’, waarbij we snel geneigd zijn te geloven dat ons eigen geweld rechtmatig is en dat van de ander barbaars. Ten tweede zien we in oorlog een dualisme tussen conformisme en tegenspraak: iedereen die niet meegaat in het oorlogsverhaal wordt op zijn best neergezet als naïef, maar vaker als verrader, en wordt doodgezwegen of gecensureerd. Deze dualismen belemmeren een realistische analyse van het conflict, en daarmee de kans op een pragmatische oplossing.

Poetin is eenzijdige agressor, maar niet als enige verantwoordelijk

Poetin is overduidelijk de eenzijdige agressor in deze oorlog. De assumptie dat Poetin daarmee ook eenzijdig verantwoordelijk is voor de huidige escalatie van het conflict verdient echter een stevige nuancering. Deze is deels al gebracht door historici die uiteenzetten hoe westerse leiders Rusland na de Koude Oorlog verzekerden dat de Navo niet zou opschuiven naar het oosten. In minder dan twee decennia werd echter nagenoeg heel Oost-Europa deel van het militaire bondgenootschap.

Ondanks de nadrukkelijke communicatie vanuit Moskou dat het lidmaatschap van Oekraïne een rode lijn zou betekenen, beloofde de Amerikaanse minister van defensie Lloyd Austin nog in oktober 2021 aan president Zelenski zijn steun aan een toekomstig lidmaatschap van Oekraïne. Met deze volkomen irreële, maar welbewuste provocatie is de Navo onderdeel van de recente escalatie.

Dat juist de VS onbegrip veinst over Ruslands nadruk op de geopolitiek van invloedssferen, is opmerkelijk. De VS hebben een lange en bloedige geschiedenis van het weren van vijandige krachten in hun ‘achtertuin’ (maar ook wereldwijd in onder andere Afghanistan, Irak en Libië), en waren in de jaren zestig bereid een nucleaire oorlog te riskeren nadat de Sovjet-Unie poogde raketinstallaties op Cuba te plaatsen.

Daarnaast is hier ook allang geen sprake meer van een symmetrische krachtenmeting: de Russische economie is ongeveer even groot als die van de Benelux, het militaire budget nog geen 10 procent van dat van de VS. Het zijn echter juist de teloorgang en inkrimping van Russische macht, in combinatie met het bezit van nucleaire wapens en een getergde repressieve president, die grote risico’s met zich meebrengen.

Sancties kunnen contraproductief werken

Nederland loopt voorop in het eisen van een streng pakket van sancties, met uitsluiting van het Swift betalingssysteem als een van de middelen. De geschiedenis leert echter dat sancties meestal weinig uithalen, en ook contraproductief kunnen werken. Dat gevaar bestaat zeker in het geval van Rusland. Een verdere vernedering kan zorgen voor een nog grotere verwijdering, en verdere escalatie. Maar ook de economische opoffering die gevraagd wordt van de Nederlandse samenleving is risicovol: een opoffering moet uiteindelijk uitbetaald worden in de vorm van een overwinning. Deze dynamiek maakt het moeilijk om imperfecte compromissen te sluiten, die het conflict zouden kunnen beëindigen.

Bij Steun aan Oekraïne ligt het gevaar van escalatie op de loer

De aanhoudende militaire steun aan Oekraïne geeft een sterke impuls aan de dynamiek van oorlogsvoering. Hoewel goedbedoeld, zal dit leiden tot een verdere escalatie van een conflict dat (nog steeds) aan de onderhandelingstafel kan worden opgelost. Er is al veel over gesproken, maar de Minsk-akkoorden bieden nog altijd een houvast. Hoe eerder Zelenski kan worden bewogen tot praten, hoe groter de kans op de-escalatie. Poetin gaat nog hooguit tien jaar mee, dat is iets om rekening mee te houden. Zolang er duidelijke garanties zijn, kan Oekraïne in vrede en veiligheid voortbestaan zonder Navo-lidmaatschap en als neutrale staat. De Navo moet deze geopolitieke realiteit onder ogen zien, in het belang van een vredig en stabiel Europa. Conflictbemiddeling is nu de prioriteit.

Een aanval op Navo-lidstaten is nu niet aan de orde

Weinigen hadden gedacht dat Poetin daadwerkelijk zou binnenvallen in Oekraïne. De schok van de recente militaire invasie voedt de angst dat het hier niet bij zal blijven, en dat wellicht ook de Baltische Staten of Polen aan de beurt zijn. Het is belangrijk niet toe te geven aan deze angst. Een aanval op Navo-lidstaten is nu niet aan de orde, en daarop anticiperen werkt onnodig escalerend. In het onwaarschijnlijke geval dat Poetin besluit Navo-landen binnen te vallen of te bestoken ontstaat er een nieuwe realiteit, waarop vervolgens gehandeld moet worden. Daarop kan de Navo zich voorbereiden, maar dat moet niet de huidige strategie richting Oekraïne bepalen.

Vaak is het niet zozeer de ‘waarheid’ die als eerste sneuvelt in een oorlog, maar vooral het vermogen tot zelfreflectie en kritiek. De bovenstaande analyse van westerse stellingnames legt de risico’s van verdere escalatie bloot, maar levert ook kansen voor pragmatische oplossingen. Die zijn wellicht weinig glorieus, en imperfect, maar beter dan de verschrikkingen van oorlog.

Lees ook:

Russische banken uit Swift verbannen, mogelijk grote internationale economische gevolgen

De EU straft Poetin en zijn kompanen keihard, drie keer dit weekeinde. Ook geeft Brussel voor het eerst aanvalswapens aan een bondgenoot.

Kort geleden verklaarde Macron de Navo nog ‘hersendood’, en kijk nu eens

De Navo wordt sterker dankzij onwaarschijnlijk duo: Biden én Poetin.