Politiek forum
Versterk de Eerste Kamer als waakhond van de burgers
Vlak voordat het referendum de nek om wordt gedraaid, zorgt de staatscommissie-Remkes ervoor dat het op de politieke agenda blijft staan.
Naar verwachting zal de Eerste Kamer op 3 juli het laatste zetje de afgrond in geven aan het huidige raadplegend referendum, omdat de kiezers zich twee keer anders hebben uitgesproken dan een meerderheid in het parlement had gewild. Hoe vervreemd van de burgers, en de democratie, moet je zijn om een instrument mislukt te vinden louter omdat een uitspraak van de kiezers je niet bevalt?
De staatscommissie parlementair stelsel, onder voorzitterschap van VVD’er Johan Remkes, gaf vorige week in een ‘Tussenstand’ echter aan dat zij ernstig overweegt later dit jaar het bindend correctief referendum aan te bevelen. Een bindend referendum betekent dat regering en parlement een onwelgevallige uitslag niet naast zich neer kunnen leggen. De stem van de burgers zal er dan echt toe doen; zij krijgen het laatste woord.
Op een veelgehoord bezwaar tegen het referendum dat het onze vertegenwoordigende democratie zou ondermijnen, antwoordt de staatscommissie dat een correctief referendum ‘bij verstandig en terughoudend gebruik, niet zozeer een verzwakking maar veeleer een versterking van de representatieve democratie’ zal zijn. Het fungeert dan, zo merkt de commissie terecht op, ‘als ventiel of veiligheidsklep’ en daarmee is het ‘een versterking van het zo wezenlijke systeem van (politieke) checks and balances’.
Tegenmacht
In een gezonde democratie krijgt elke macht inderdaad zijn tegenmacht. Daarom is het ook goed dat de staatscommissie-Remkes korte metten maakt met de wens van sommige (ex-)politici in regering en Tweede Kamer de in hun ogen ‘lastige’ Eerste Kamer af te schaffen. Een extra Kamer die voorgestelde wetgeving nog eens kritisch bekijkt voordat zij van kracht wordt, biedt meer (zij het zeker geen volledige) zekerheid dat wetgeving waaraan burgers gebonden zullen zijn ook zal deugen. Te meer daar de meerderheid in de Tweede Kamer zich vaak bij voorbaat laat insnoeren door een regeerakkoord, en vervolgens door fractiediscipline. De staatscommissie wijst er bovendien fijntjes op dat slechts 15% van de kiezers voorstander is van afschaffing van de Eerste Kamer.
Wil de Eerste Kamer de rol van tegenwicht goed vervullen, dan is het wel van belang dat leden ervan onafhankelijker kunnen oordelen en stemmen dan de Tweede Kamerleden tegenwoordig nog kunnen doen. Dat de Eerste Kamer merendeels uit wat oudere leden bestaat die voor hun broodwinning van de functie niet afhankelijk zijn, biedt al enige waarborg. Bij de huidige wijze van samenstelling blijven zij echter voor hun herverkiezing afhankelijk van de politieke partij waarbij zij zijn aangesloten. De staatscommissie doet er verstandig aan als zij in haar eindrapport beziet hoe die afhankelijkheid kan worden verminderd.
Misschien zouden zittende senatoren het recht moeten krijgen een x aantal keren herkiesbaar te blijven. Natuurlijk zal dan aan het kiescollege – of dat de Statenleden blijven of dat verkiezing op andere wijze geschiedt – het laatste woord zijn. Daarnaast valt te overwegen een deel van de Eerste Kamer door loting samen te stellen. Een parlementariër die door het lot is aangewezen, zal onafhankelijk van politieke partijen kunnen opereren.
Terugzendrecht
De staatscommissie wijst erop dat de Eerste Kamer ook feitelijk niet ‘lastig’ is, omdat zij immers slechts ‘één à twee keer per jaar’ een wetsvoorstel verwerpt. Om de Eerste Kamer wat meer invloed te geven overweegt de commissie-Remkes haar een terugzendrecht te geven. De senatoren kunnen dan verbeteringen aan een wetsvoorstel suggereren, waarna het aan de Tweede Kamer is een definitieve beslissing daarover te nemen. Maar wat als de Tweede Kamer zich daar niets van aantrekt? Heeft de Eerste Kamer dan het nakijken? Of moet een ‘conciliatiecommissie’ – samengesteld uit leden van beide Kamers – uitsluitsel geven?
Volgens de staatscommissie werkt zo’n ‘conciliatiecommissie’ in andere landen goed. Maar de vraag blijft wat er moet gebeuren indien de verschillen van inzicht tussen Tweede en Eerste Kamer uiteindelijk toch niet verzoend kunnen worden. Dat zal wellicht niet vaak het geval zijn, maar waarschijnlijk wel juist in zwaarwegende kwesties.
Mij lijkt dat de staatscommissie hieraan een ander onderdeel van haar eigen ‘tussenstand’ kan vastknopen: geef de burgers het laatste woord. Indien immers twee takken van onze volksvertegenwoordiging er samen niet uitkomen, zou het aan de kiezers moeten zijn te bepalen welke tak namens hen heeft gesproken. Zo’n stok achter de deur zal in eerste instantie beide Kamers ertoe aanzetten een compromis te vinden, maar zal er voorts voor kunnen zorgen dat een kennelijk omstreden wetsvoorstel draagvlak onder de burgers heeft. Inzet van het bindend referendum in geval van een niet op te lossen conflict tussen beide Kamers zal, in de woorden van de staatscommissie, onze politici des te meer ‘scherp’ houden.
In onze rubriek 'Politiek Forum' schrijft wekelijks een directeur van het wetenschappelijke bureau van VVD, D66, CDA of ChristenUnie een bijdrage waarin de ideologische / wereldbeschouwelijke achtergrond van bepaalde politieke stellingnames wordt verkend. Patrick van Schie is historicus en directeur van de TeldersStichting, de liberale denktank van Nederland gelieerd aan de VVD.
