Uitspraak over ‘koffie-euthanasie’ zet de deur open naar dubieuze praktijken

Onlangs deed de Hoge Raad uitspraak over de koffie-euthanasie. Een 74-jarige patiënte met dementie had in een wilsverklaring aangegeven euthanasie te willen als zij in een verpleeghuis terecht zou komen. Toen dat inderdaad gebeurde en zij wilsonbekwaam was geworden, gaf zij wisselende signalen af: meestal wilde ze niet leven, maar soms had ze het wel naar haar zin. Hoewel de arts iets kalmerends in haar koffie had gedaan, bood de vrouw tijdens de euthanasie weerstand. De Hoge Raad oordeelde dat de arts juist had ­gehandeld door de wilsverklaring van deze patiënte tot kompas te nemen.

Positief is dat het hier tot een toetsing door de Hoge Raad is gekomen. Te vaak komen de Regionale Toetsingscommissies (RTE’s) in loodzware beslotenheid tot een oordeel over baanbrekende gevallen. Door deze zaak ‘onzorgvuldig’ te verklaren, vroegen zij als het ware om een uitspraak van hogerhand. Als voormalig RTE-lid herinner ik mij de waarde van het glasheldere oordeel van de Hoge Raad in de zaak-Brongersma. Artsen én RTE’s wisten zo dat euthanasie binnen de wet alleen mogelijk is als lijden wordt veroorzaakt door een medische aandoening.

Arsenaal aan nieuwe vragen

Wie van het huidige oordeel een vergelijkbare helderheid verwacht, komt van een koude kermis thuis. Dat een schriftelijke wilsverklaring voorrang kan hebben boven verwarde signalen van een wilsonbekwame patiënt, opent een arsenaal aan nieuwe vragen: hoe helder moet die verklaring zijn? Tot hoever moeten iemands huidige wilsuitingen nog wél in aanmerking worden genomen? Tot dusverre bleef het aantal euthanasieën – deels in afwachting van dit oordeel – beperkt tot twee of drie per jaar. Na deze uitspraak gaat het in potentie om een verveelvoudiging daarvan. Artsen moeten zich voorbereiden op stijgende druk van familieleden. Het mag nu immers?

Daarmee wordt ook de kans op ­dubieuze euthanasieën groter. Omdat mensen met gevorderde dementie per definitie niet wilsbekwaam zijn (velen zijn zelfs afatisch) is het concrete euthanasieverzoek in de praktijk afkomstig van de familie. De arts (verpleeg­huisarts of arts van het Expertisecentrum Euthanasie) mag dan onafhankelijk zijn, hij zal bij de afweging van de ondraaglijkheid van het lijden zwaar leunen op hún oordeel. Doorgaans kende de arts immers de patiënt tevoren niet. Dat zet de deur open naar framing. Ondanks goede bedoelingen krijgen waardeoordelen van de familie (‘Ik zou nooit dement willen zijn’, ‘Wat is dat voor leven?’) een stevige rol. Dat financiële en emotionele overwegingen een motiverende kracht vormen, is niet uit te sluiten.

Tussenstadium

De uitspraak bevestigt de indruk dat in Nederland de grenzen nog steeds niet zijn gevonden (denk aan pleidooien voor kindereuthanasie). Nu al is Nederland vaak gidsland af. Landen die momenteel euthanasie aan het regelen zijn (Australië, Nieuw-Zeeland, Portugal, Spanje) nemen afstand van het ­Nederlandse model en benadrukken dat euthanasie is uitgesloten bij mensen die daar op het moment suprême niet uitdrukkelijk zelf om vragen. Het is zorgelijk dat deze signalen niet ­se­rieuzer worden genomen.

Ook dit oordeel is misschien maar een tussenstadium. Als artsen het inderdaad als richtinggevend beschouwen en euthanasie bij wilsonbekwamen op grotere schaal gaat voorkomen, moeten we op termijn rekenen met nieuwe pleidooien, ingegeven door familie en zorgverleners met compassie. Want hoe zit het met dementerenden zonder wilsverklaring die vele malen erger lijden? Laten we hen wél wegkwijnen? Of bieden overwegingen van rechtsgelijkheid en compassie misschien mogelijkheden om ook hen uit hun lijden te verlossen?

Lees ook:

Hoge Raad: arts mag euthanasiewens patiënt met dementie interpreteren

Een arts mag een patiënt met vergevorderde dementie euthanasie verlenen op basis van een wilsverklaring op papier. Daarbij telt niet alleen de letter, maar ook de geest van wat is opgeschreven.

De Hoge Raad geeft artsen ruimte om de doodswens van een patiënt met dementie te interpreteren

Wanneer kan euthanasie bij ernstige dementie door de beugel? Het arrest van de hoogste rechter over de ‘koffie-euthanasiezaak’ uitgelegd aan de hand van vier vragen.

Het aantal duo-euthanasieën is vorig jaar verdubbeld

Meer stellen krijgen gezamenlijk euthanasie, zo blijkt uit het jaarverslag van de euthanasiecommissies.