Voor het terugvorderen van koloniale roofkunst is het strafrecht ongeschikt, stelt Evelien Campfens. Een beroep doen op mensenrechten ligt meer voor de hand.
Officier van justitie Martin Lambregts stelt dat bezit van koloniale roofkunst strafbaar zou zijn als witwasserij omdat het zou gaan om voorwerpen waarvan je weet dat die verworven zijn door een misdrijf (Opinie, 10 juni).
Voor hedendaagse roofkunst een goed punt. De grootschalige illegale uitvoer van antiquiteiten uit cultuurrijke maar economisch zwakke landen, of oorlogsgebieden zoals Syrië en Irak, is welbekend en verboden. Er is zoveel (internationale) wetgeving dat je je lastig nog kunt verschuilen achter onwetendheid.
In New York – het centrum voor de kunsthandel – waar de afgelopen jaren een actieve openbaar aanklager een reeks invallen gelastte bij respectabele kunstbeurzen, handelaren en musea in verband met antiquiteiten met een illegale herkomst, denkt men nu wel twee keer na voor aankoop zonder zekerheid over de herkomst. In Nederlandse juridische procedures leggen beroofde eigenaren het vaak af tegen nieuwe bezitters; dat wekt de indruk dat roof van cultuurgoederen loont. Een recente teruggave van een illegaal uitgevoerde antieke Griekse vaas door het Rijksmuseum voor Oudheden illustreert de veranderende setting.
Voor koloniale roofkunst ligt dit anders. Voor witwassen is ook volgens Lambregts nodig dat het oorspronkelijke bezitsverlies het gevolg was van een misdrijf en dat je dat weet. De clou is dat koloniale roof – die veel vormen kende – veelal helemaal niet als misdrijf gold. Sterker, het werd vaak vergoeilijkt onder verwijzing naar een religieuze plicht inheemse volkeren te ‘civiliseren’. Zie de slotakte van de internationale conferentie over West-Afrika uit 1885 (de Scramble for Africa).
Universele waarde
Uiteraard keken oorspronkelijke eigenaren daar anders tegenaan, en sinds de jaren zeventig van de vorige eeuw onderstrepen tal van VN-resoluties het belang van teruggave. In de praktijk kwam daar weinig van terecht. Voormalige koloniale staten erkenden geen juridische plicht, en claims werden afgedaan met het argument dat kunstwerken universele waarde hebben en het beste op hun plek zijn in grote (westerse) musea. De wereld is veranderd en politiek machtige landen als China en Turkije, maar ook Nieuw-Zeeland met een gerespecteerde inheemse bevolking, accepteren dat niet langer. Ook dat gaf de discussie een zetje.
Met Lambregts ben ik van mening dat koloniale roofkunst, net als naziroofkunst en hedendaagse roofkunst, serieus moet worden genomen. En dat er dus een juridisch raamwerk nodig is. Of het strafrecht daarvoor geschikt is, betwijfel ik. In hoeverre is het terecht, of functioneel, om musea die transparant proberen te zijn over de herkomst van hun collecties in het beklaagdenbankje te zetten? En hoe zou een rechter het verlies destijds als misdrijf kunnen aanmerken, waarvan het museum weet had? Uitzonderingen daargelaten is de verwervingsgeschiedenis van veel voorwerpen onbekend.
Sociale functie
Wat een rechter wel kan doen, is zich uitspreken over de rechten van oorspronkelijke eigenaren nu en daarvoor gebruikmaken van universeel geldende mensenrechten. De sociale functie van cultuurgoederen staat centraal in zo’n model. Daarbij kan een beroep worden gedaan op het recht op toegang tot cultuur uit bindende verdragen, en voor inheemse gemeenschappen bestaan er specifieke regels voor verloren cultuurgoederen (in de VN Verklaring van Rechten voor Inheemse Volkeren uit 2007). Voorwerpen waarin menselijk resten zijn verwerkt moeten bijvoorbeeld gewoon terug naar die gemeenschappen, en voorwerpen die van spirituele betekenis zijn voor een bepaalde gemeenschap vormen ook een bijzondere categorie.
Zonder schuldigen aan te wijzen onder het strafrecht zijn er dus wel degelijk bruikbare rechtsregels. Onrecht uit het verleden verdient een juridisch antwoord in het heden – met inachtneming van de geschiedenis en realiteit.
Lees ook:
Musea en andere bezitters van roofkunst kunnen strafbaar zijn aan witwassen
Niet alleen moreel hebben musea en andere bezitters van roofkunst mogelijk een probleem, maar ook juridisch. Zolang je geen afstand doet van een gestolen voorwerp of de informatie over de herkomst verhult , ben je strafbaar, aldus officier van justitie Martin Lambregts.
Wat te doen met roofkunst? ‘Ik zeg niet: alles moet terug’
Hoe kwam koloniaal erfgoed hier, en wat moeten we ermee? Roofkunst-expert Jos van Beurden wil de weg wijzen.
