'Tegenslag werkt louterend'

Les 1: Zelfstandig zijn is een noodzaak

"Halverwege de jaren zestig vertrok mijn vader als gastarbeider naar Nederland. Wij bleven met onze moeder in Turkije, waar zij opeens een enorme zelfstandigheid genoot, binnen de beschermde omgeving van de familie en mijn vaders kringen. Ze genoot van die vrijheid en moest zich enorm aanpassen toen wij na vier jaar ook naar Nederland vertrokken en zij weer onder het gezag van mijn vader stond en dienstbaar moest zijn.

Binnen ons gezin was mijn moeder het hart, mijn vader het verstand. Al was mijn moeder heel intelligent. Ze sprak algemeen beschaafd Turks en iedereen was altijd onthutst als ze vertelde dat ze niet kon lezen of schrijven, zo'n uitgebreide woordenschat bezat ze. Wij wisten niet dat ze ongelukkig was. Hadden niet door hoe eenzaam ze was toen ze haar baan kwijtraakte omdat ze weer zwanger was. Ze werkte bij Verkade en het was niet voor niets 'de meisjes van Verkade'. Je werd niet meer direct ontslagen als je ging trouwen, maar wel als je zwanger was. En dus zat ze weer thuis, met een tweeling.

Mijn moeder was een trotse vrouw. Mijn vader stimuleerde haar te leren lezen en schrijven, maar deed dat op een manier dat ze haar kont tegen de krib gooide. Hij heeft ook ons, de kinderen, altijd gestimuleerd te studeren. Hij omarmde Nederland.

We keken altijd naar het achtuurjournaal, op 4 mei hielden we altijd een minuut stilte in onze flat en op autoloze zondag, in 1973 ja, heb ik gerolschaatst op de snelweg."

Les 2: Iemand die jouw taal niet spreekt, is niet dom

"Ik was zeven toen ik in 1969 in Nederland aankwam. In Turkije behoorde ik tot de besten van de klas. Ik kon lezen, schrijven en kende de tafels tot en met tien, maar in Nederland moest ik opnieuw beginnen. Ik was ouder en verder dan de andere leerlingen en toch voelde ik me een baby. Ik wilde het wel uitschreeuwen: 'Ik ben intelligenter dan jullie denken!' maar vond er de woorden niet voor. Ik voelde me zo machteloos.

Daar is mijn liefde voor kansarmen geboren. Ik heb veel getolkt. Vroeger vertaalde ik het achtuurjournaal voor mijn vader.

Toen ik op de middelbare school zat, tolkte ik in het ziekenhuis, begeleidde bevallingen van Turkse vrouwen. Door mijn werk voor vluchtelingen ontmoette ik hoogopgeleide Turken die goed Engels spraken en in een jaar tijd ook al behoorlijk Nederlands. Ze wisten alles over de westerse geschiedenis, de monarchie, de Oranjes. En als je dan zag hoe ze bejegend werden door Nederlanders. Alsof het idioten waren."

Les 3: Die ware aard van acteurs hoef ik soms niet te zien

"Ik wil al sinds mijn vijfde spelen, acteren, een andere rol aannemen. Ben ik actrice geworden omdat ik me zo goed kan inleven? Of is het de acteur in mij die zorgt dat ik me goed kan inleven? Ik heb rollen gedaan die ver van me afstaan. Een slecht karakter. Soms deed dat wat met me, alsof er een ander register werd opengetrokken, een kant die tot dan toe onontdekt was, en daar werd ik bang van. Want in hoeverre ben je het zelf?

Ik acteer ook in bedrijfstrainingen van de politie en tijdens een training conflicthantering speelde ik met een andere acteur een ruziënd echtpaar. Die collega kon schelden als de beste en beledigen tot op het bot. Ik kan makkelijk huilen in een rol, maar nu moest ik zo verschrikkelijk huilen. Het was geen rol meer, ik was het zelf die huilde. Omdat ik honderd procent zeker wist dat hij me een inkijkje gaf in zijn ziel, in wat hij werkelijk dacht. En het was zo diep racistisch en seksistisch. Ik wist: dit ben jij, vermomd als acteur."

Les 4: Voorlichting en goed voorleven helpen

"De vorming van een mens begint al op de basisschool. Met mijn klas gingen we een keer naar het Rijksmuseum. Vervolgens wilde ik mijn werkstuk over de Nachtwacht maken. Ik schreef een brief aan het Rijks, zei dat ik informatie nodig had en toen kreeg ik een pakket thuis, gericht aan mejuffrouw Funda Müjde met daarin een ansichtkaart, informatie over Rembrandt, de Nachtwacht en het museum. Ik voelde me opgetild en vergeet het mijn leven niet meer.

Mijn ouders hebben voorgeleefd wat belangrijk is: het delen van rijkdom, van eten, voor elkaar zorgen. De dochter van mijn man, we hebben een samengesteld gezin, kwam op een middag geëmotioneerd terug van school. Ze hadden het met geschiedenis uitgebreid over de Tweede Wereldoorlog gehad. 'Die vieze, vuile moffen!' riep ze uit.

Ik begreep de context en de opwinding, maar twee van mijn beste vriendinnen zijn Duits en schelden op Duitsers is inmiddels zo onsmakelijk geworden. Alsof zij er iets aan kunnen doen. Zo accepteer ik ook geen scheldwoorden als homo en mongool in mijn huis, want zo worden medeleerlingen al snel genoemd. Je moet kinderen leren dat dat niet kan."

Tekst loopt door onder afbeelding.

Les 5: Relativeren is goed, bagatelisseren niet

"Ik word zo moe en agressief van het gemak waarmee sommige mannen op radio en tv seksisme en racisme tentoonspreiden. Zo'n dj Giel Beelen en voetbalcommentator Johan Derksen, met hun stoere mannentaal. Niemand die ze corrigeert. En als dat dan gebeurt, zoals bij Giel, is het opeens huilen: wat krijg ik nu allemaal over me heen, ik kan er niet van slapen. Dit is waar heel veel vrouwen en allochtonen dagelijks mee te maken hebben. Je kunt niet blijven lachen om apen en oerwoudgeluiden en je verschuilen achter een slip of the tongue. Hoe meer het een verspreking is, hoe meer het jouw aard laat zien.

Nu willen donkere musici niets meer met de dj te maken hebben. Ik vind het goed dat het is gebeurd, ook al voel ik als mens met hem mee. Het werkt louterend voor iedereen om tegenslag mee te maken; eigenlijk zou hij het moeten ervaren als een cadeau. Wat sneu is, is dat het geen mooi afscheid is van een verder prachtige radiocarrière. Toch is dat gerechtigheid. Relativeren is goed, bagatelliseren van seksisme en racisme niet."

Les 6: Leer je vijand kennen

"Ik heb een hekel aan de meningencultuur. Voordat je een weldoordachte mening kunt formuleren is het nodig dat je eerst jezelf kent. Yunus Emre, een grote Turkse volksdichter die rond de dertiende eeuw leefde, schreef:

Kennis is jezelf kennen.
Wanneer je jezelf niet leert kennen,
waartoe dient dan al die studie?

Nelson Mandela ging nog een stap verder. Zijn strategie was: verplaats je in de ander. Leer de vijand kennen. Hij vroeg zich af: waarom luistert president De Klerk naar Bach? Mandela ging naar Bach luisteren. Waarom leest De Klerk boeken over westerse filosofie? Ging hij ook lezen. Hij heeft zich volkomen verdiept in de ander. Omdat hij in gesprek wilde met De Klerk, hij wilde weten waar hij bang voor was, hij wilde hem bereiken. Dat is gelukt.

Doe dit ook met je puber thuis. Niets is zo erg als een ouder met de houding 'Laat maar, het zal wel weer'."

Les 7: Wees optimistisch, ook als alles tegenzit

"Je vraagt je als mens weleens af hoe je onder bepaalde omstandigheden zou reageren. Zou ik dat huis zijn dat onderdak biedt? Zou ik teruglopen in een brandend vliegtuig om iemand anders mee te nemen?

In 2007 kreeg ik een auto-ongeluk. In Istanbul reed een onervaren automobilist in op de taxi waarin ik zat. Ik had een gebroken rug, een dwarslaesie en ik was van top tot teen gewond. Ik lag in het ziekenhuis en begreep dat ik nooit meer zou kunnen lopen, wellicht bleef ik verlamd vanaf mijn nek, niets was duidelijk.

Bij elk wakker moment keek ik de mensen rond mijn bed dankbaar aan. Ik wilde hun naam weten. Oefende om het te onthouden. Toen het iets beter met me ging, knoopte ik gesprekjes aan met de verplegers en dokters, waar ik de volgende keer op terugkwam. Waren ze verbaasd dat ik dat nog wist.

Ik ben actrice en vaak wordt er gezegd: 'Ach, jullie acteurs spelen altijd toneel'. Nee, dit ben ik. Ik ben zo gewond, zo kwetsbaar, ik kan geen enkel masker ophouden, als ik er een had. Maar die had ik niet. Ik bén gewoon aardig, ik heb oog voor de ander, ben dankbaar, optimistisch en een doorzetter. En ik ervaar dat als een geschenk. Niet alleen als mijn verdienste."

Les 8: Mensen zijn in essentie behulpzaam

"Ik heb een lang revalidatieproces gehad. Een keerpunt daarin was toen ik mijn ligfiets kreeg. Opeens kon ik me vrij en zelfstandig bewegen en uren door de weilanden fietsen. Zo ontstond het idee van Amsterdam naar Istanbul te fietsen, een tocht van 4000 kilometer. Ik koos de route die we vroeger namen als we op vakantie teruggingen naar Turkije, via Duitsland, voormalig Joegoslavië en Bulgarije. Mijn zwager ging mee en mijn man Ron, die me ten huwelijk vroeg toen ik in Istanbul in het ziekenhuis lag en dacht dat alleen mijn hoofd het nog deed - als dat geen geborgen gevoel geeft! Ik had bij veel dingen hulp nodig, want ik kon niet eens alleen plassen omdat ik niet zelf uit die fiets kon komen.

Tijdens de rit, die 89 dagen heeft geduurd, hoorde ik van de ramp met de MH17. Ik reed die dagen door Kroatië en Servië, de kogelgaten zaten nog in de muren. Het greep me aan, al dat oorlogsgeweld, het stond in zo'n groot contrast met de schoonheid van het

landschap en de mensen die ik tegenkwam. Toen ik onderweg 'mijn mannen' kwijtraakte, kreeg ik hulp van wildvreemden, die ik niet eens kon verstaan. Wat ons bond was menselijkheid en liefde."

Les 9: Als invalide tel je niet mee, toch valt er wel te lachen

"Vroeger ging ik vaak weekendjes weg met vriendinnen, we gingen naar de sauna en met bevriende stellen op vakantie. Nu ik in een rolstoel zit, is dat lastig. Ik kan niet meer de caravan tussen de rotsen planten, ik moet op zo'n zweetbankje getild worden en ik ben juist zo graag zelfstandig. De drempel werkt van twee kanten. Ik wil ze niet tot last zijn en voor hen is het natuurlijk ook ingewikkeld. Als ze kunnen kiezen, vragen ze iemand anders mee.

In het begin werd ik nog wel gebeld voor acteerklussen. Werd ik uitgenodigd auditie te doen. Tot ze begrepen dat ik in een rolstoel zat. Maar kun je nog niet lopen dan? Ik zei: oh, maar ik kan autorijden hoor, en handfietsen en achter een balie staan in mijn sta-rolstoel, en elke zitscène is goed. En als ik een trap op moet, tilt mijn man me wel even. Als een hoer liep ik mezelf te verkopen.

Natuurlijk doet het pijn. Het is een vorm van uitsluiting die doven en blinden ook kennen, en mensen die de taal van een land niet spreken. Na mijn ongeluk zag ik de parallel met mijn migratieverleden. Ik kwam in een compleet nieuwe wereld, met compleet andere gebruiken. Het was alsof ik 37 jaar had geoefend voor deze echt grote verandering. Waardoor ik het beter kon dragen.

Ik was dankbaar voor mijn migratie- verleden, dankbaar voor die bakker die me op mijn zestiende mijn baantje ontzegde omdat ik Turks was, dankbaar voor al die stereotiepe acteerrollen. Ik was gehard. En het is voer voor cabaret. En een boek. Alles wat zwaar is, maak ik licht door humor en (zelf)spot."