Rood en groen staan voor tweede doorbraak

De dichter J.C. Bloem schreef: ‘Niet te verzoenen is het leven. Misschien is dit nog ‘t meest. Te kunnen zeggen. Het is even. Tussen twee stilten luid geweest.’ Het zou het grafschrift kunnen zijn van de sociaal-democratie, de politieke beweging waarvan in de visie van de historicus Tony Judt de verwekkers ook de grafdelvers waren.

‘Pessimistisch gezien duurde het sociaal-democratische moment niet langer dan de generatie die er de aanzet toe had gegeven’, schreef Judt in in 2010 in zijn melancholieke testament Ill fares the land. Volgens hem eindigde het moment met de val van de Muur in 1989, waarna het liberale moment begon, dat nu op zijn grenzen lijkt te lopen. Judt ontleende de titel aan een gedicht van de Ier Oliver Goldsmith: ‘Wee het land, waar haast het zijn bepaalt, waar rijkdom groeit, maar de mens verschraalt’.

De vraag is of er in het afgaand liberale tij nog een tweede leven daagt voor de PvdA, de wankelmoedige drager van het sociaal-democratische gedachtegoed, samen met GroenLinks, dat zich nooit uit de oppositierol heeft kunnen bevrijden. Die kans lijkt wat groter dan een halve eeuw terug, toen de PvdA met een van de groene voorlopers, de PPR, in het kabinet-Den Uyl samenwerkte.

Keerpunt in het politieke denken

Vanuit het perspectief van een groene politiek was die samenwerking zeer succesvol. Een van de eerste daden van het kabinet was het opschorten van een plan om de Dollard gedeeltelijk in te polderen omwille van nieuwe landbouwgrond. Dat ging niet vanzelf, maar leidde door de tegenstellingen binnen het kabinet bijna tot een crisis.

Hoewel het kabinet-Den Uyl een vechtkabinet was, dat volgens VVD-leider Wiegel ‘rollend over straat ging’, is dat conflict destijds binnenskamers gebleven. Misschien ook wel daarom is het omzetten van deze wissel, die de redding van een zeldzame broedplaats voor kluten en behoud van open water betekende, nooit goed op waarde geschat.

In hun boek De verbeelding aan de macht over het kabinet-Den Uyl beschrijven Peter Bootsma en Willem Breedveld het besluit als een keerpunt in het politieke denken. Voor het eerst in de geschiedenis woog het belang van natuur en milieu zwaarder dan economische belangen. Die doorbraak hield dus meer in dan dat ‘de kluten niet naar de kloten gingen’, zoals een minister naderhand zei. Nog in dezelfde periode kreeg het groene momentum meer glans met de keuze voor een doorlaatbare dam in de Oosterschelde, die het bijzondere getijdenmilieu in de zeearm spaarde zonder de veiligheid van de Zeeuwen in gevaar te brengen.

‘We zwaaien het ventje vriendelijk uit’

Terugkijkend hebben PvdA en vooral de PPR een grote kans verspeeld het groene denken een vaste plaats in de hoofdstroom van de politiek te geven. Het revanchisme, de drang om af te rekenen met de macht van de christen-democraten, was te groot en stond behoud van de regeermacht in de weg. ‘We zwaaien het ventje vriendelijk uit’, zei CDA-leider Van Agt minzaam spottend, toen de PPR na de val van het kabinet-Den Uyl in 1977 besloot het CDA van samenwerking uit te sluiten.

Gebrek aan hardheid en een onrealistische kijk op de machtsverhoudingen hebben nadien GroenLinks op cruciale momenten steeds weer parten gespeeld. In die zin is ook later verzuimd lessen te trekken uit de impact van de gebeurtenissen in 1977. Die impact was groot: er kwam geen tweede kabinet-Den Uyl, de progressieve samenwerking tussen PvdA, PPR en D66 liep stuk en het groene denken viel terug in de kleinlinkse marge van de politiek.

Daar schuilt het nog steeds, verbeeld door GroenLinks en de radicale Partij voor de dieren. Opkomen voor natuur en milieu is in de loop der jaren zozeer verbonden geraakt met hemelfietserij en geitenwollensokken dat VVD-leider Rutte zijn poging in 2008 van de VVD een ‘groenrechtse’ partij te maken schielijk moest intrekken. Voormalig leider Ed Nijpels is in de VVD nog altijd een buitenbeentje.

Populistische woelgeesten

De groene smetvrees op de rechterflank, ook bij de rentmeesters van het CDA, is vrijwel net zo groot als de schrikachtigheid voor compromissen op links. Het gevolg is dat Nederland met zijn klimaatpolitiek achterloopt in Europa en beurtelings door de rechter en de Europese Commissie wordt gemaand stappen te zetten. Het is geen wonder dat populistische woelgeesten in het politieke vacuüm de tijd van hun leven hebben.

De sociaal-democraten hebben hun moment beleefd in de strijd tussen arbeid en kapitaal, waarbij voor de productiefactor natuur (grond en grondstoffen) lang weinig oog is geweest. Op dit punt kan GroenLinks veel toevoegen, zoals de PPR een halve eeuw terug liet zien. De combinatie van PvdA en GroenLinks kan aldus het politieke debat over het gebruik van de fysieke ruimte in ons dichtbevolkte land nieuwe dynamiek geven. Dat debat moet je niet overlaten aan verkopers van wonderolie. Het vraagt creatief leiderschap om de riskante stilstand te doorbreken.