De EU heeft nu te weinig middelen om lidstaten in het democratische gareel te houden. Dat is ook een obstakel voor landen die graag willen toetreden, constateert Rob Boudewijn, verbonden aan onder meer de Thorbecke Academie en Hogeschool NHL Stenden.
De kandidaat-lidstaten van de EU op de Balkan kregen begin deze maand opnieuw te horen dat de toetredingsonderhandelingen niet van start gaan. Dit slechte nieuws voor Albanië, Montenegro, Noord-Macedonië, en Servië sneeuwde geheel onder door het besluit van het Poolse hooggerechtshof om juridisch gezien als het ware uit de EU te stappen. Beide ontwikkelingen zijn echter niet los van elkaar te zien.
De discussie over de uitbreiding van de EU en de voorwaarden waaraan de kandidaten moeten voldoen speelt al drie decennia. Al in 1993 stelden de EU-leiders de Kopenhagen-criteria vast, die eisen stellen aan rechtsstaat, democratie en markteconomie. Op basis daarvan kon de EU groeien naar 27 lidstaten en deze uitbreiding wordt algemeen gezien als een groot succes, waarvoor de EU zelfs de Nobelprijs voor de Vrede ontving.
Het wenkend perspectief van EU-lidmaatschap noodzaakte de kandidaten talloze hervormingen door te voeren. De Kopenhagen-criteria konden echter niet verhinderen dat landen toetraden, terwijl er wel degelijk vraagtekens geplaatst konden worden bij de staat van de democratie en de rechtsstaat. Roemenië en Bulgarije waren in 2007 niet klaar voor lidmaatschap en nu nog hapert hun strijd tegen corruptie en georganiseerde misdaad. Kroatië heeft grote problemen met nepotisme en cliëntelisme en Polen en Hongarije namen na toetreding een minder democratische afslag.
De rode draad is dat de nieuwe lidstaten wel profiteren van de lusten van het EU-lidmaatschap (meebeslissen in Brussel, toegang tot fondsen, vrij verkeer van personen et cetera), maar zich niets gelegen laten liggen aan de verplichtingen, de lasten (naleven van EU-regelgeving, lhbti+-rechten, bestrijden van misdaad en corruptie et cetera).
Vrees voor ‘balkanisering’
Het officiële argument tegen verdere uitbreiding is dat de besluitvorming in de EU nog complexer wordt. Maar is dat de werkelijke reden? Consequente meerderheidsbesluitvorming kan dit immers ondervangen. Het lijkt vooral ingegeven te worden door het voorbeeld van de lidstaten die andere ideeën hebben over rechtsstaat en democratie. De huidige rotte appels gijzelen dus de toetreding van nieuwe landen, waarbij politici uit met name de vijftien oude lidstaten vrezen voor verdere ‘balkanisering’ van de EU in de vorm van corruptie, nepotisme en het ontkennen van de democratische rechtsstaat.
Kennelijk is voorafgaande democratische conditionering via de Kopenhagen-criteria geen afdoende garantie voor een functionerende rechtsstaat na toetreding. Dit komt doordat de EU amper instrumenten heeft om (nieuwe) leden in het democratisch gareel te houden. De EU kent een inbreukprocedure, die tot gevolg kan hebben dat een lidstaat tijdelijk zijn stemmacht verliest, maar een schending van de rechtsorde dient door de andere leden met unanimiteit vastgesteld te worden. Polen heeft aangegeven nooit tegen Hongarije te stemmen en vice versa, wat dit instrument tot een papieren tijger maakt.
Financiële sancties via uitsluiting van het corona-herstelfonds lijken kansrijker en geld uit het fonds wordt nu niet uitgekeerd aan Polen en Hongarije. Desondanks houdt in Polen, Hongarije en in toenemende mate Slovenië de ontkenning van de Europese rechtsstaat aan.
Sanctie-middelen falen
Een leidend principe van de EU is het wereldwijd bevorderen van democratie en rechtsstaat. Waarom wordt dan een eenvoudig democratisch principe, de meerderheid beslist, niet in eigen huis toegepast?
De huidige middelen zijn niet toereikend om de rotte appels in het democratisch gareel te krijgen. Lidstaten die het minder nauw nemen met de democratische rechtsstaat, zou eerder het stemrecht of het recht op vrij verkeer van personen ontnomen moeten kunnen worden. Op deze manier wordt het hen én toekomstige nieuwe lidstaten duidelijk dat EU-lidmaatschap geen vrijblijvende zaak is: lusten zijn onlosmakelijk verbonden met lasten.
Lees ook:
Merkel blust in Brussel haar laatste brandjes
De Poolse rechtsstaat was vorige week donderdag het hete hangijzer van de jongste topbijeenkomst van de Europese Unie.
Warschau en Brussel schuiven de bedden uiteen, en daar is lang niet iedere Pool blij mee
Met de oplopende spanningen tussen Warschau en Brussel laten de Polen op straat van zich horen. ‘We willen niet dat deze regering ons uit Europa wegleidt’.
