Overspannen cultuur holt democratie uit

De persconferentie van Sigrid Kaag over de MeToo-kwestie in haar partij maakte in één klap een wezenlijke verandering in onze democratie zichtbaar. De partijendemocratie die wij meer dan een eeuw kenden is, waarschijnlijk onomkeerbaar, veranderd in een personendemocratie.

Kaag deed nog verwoede pogingen een onderscheid te maken tussen haar als politiek aanvoerder van D66 en de partij als organisatie en werkgever, maar het was vergeefs. De verzamelde journalisten rekenden, nauwelijks gehinderd door enige professionele distantie, de aan het licht gebrachte ongerechtigheden haar en haar alleen aan.

De politieke denker Jacques de Kadt omschreef onze democratie in de jaren dertig van de vorige eeuw als ‘een ingewikkeld systeem van evenwichten en remmen, dat langzaam en moeilijk werkt en zoveel ongemakkelijke pose vraagt’. Dat laatste is gebleven, al het andere, voor zover het staat voor onderscheiden verantwoordelijkheden, zorgvuldige procedures en respijt voor reflectie, is aan het verdwijnen.

De waarheid en niets dan de waarheid

Zowel in het recente Kamerdebat over Hugo de Jonge en de mondkapjesdeal als op de persconferentie van Kaag ging het om ‘een roast’, het snel opgang makende middel om onder het opdraaien van de grill de waarheid en niets dan de waarheid boven tafel te brengen. In dit opzicht is er nauwelijks nog verschil tussen de Tweede Kamer en de media.

De politici blijken niet altijd tegen die immense druk bestand. D66 zou aanvankelijk afgelopen vrijdag opheldering geven over de aanpak van de MeToo-kwestie, maar trad, opgejaagd door de media, een dag eerder naar buiten. Op de persconferentie werd duidelijk dat een etmaal nader beraad niet overbodig was geweest. Nu wekten Kaag, nog kampend met een jetlag, en partijvoorzitter Everhardt de indruk speelbal te zijn in plaats van spelers. Niet sterk.

Het zegt al iets over de omslag dat de natie voor het eerst Everhardt zag. In vroeger tijden waren partijvoorzitters gekende personen, die bijnamen verwierven als de Lenin van Voorschoten (Bukman, CDA) of de Stalin van de Koninginnegracht (Dian van Leeuwen, VVD). Nu zijn het figuren ver in de schaduw van de eerste man of vrouw, die tot taak hebben de leden in het gareel te houden. Alles draait om de kip die gouden eieren legt; is die er niet, dan kijkt men ernaar uit, zoals de blikken bij de PvdA nu zijn gericht op Timmermans, Aboutaleb en Moorman.

Op een kwade dag ben je kop-van-jut

De aanvoerders hebben zelf aan de personalisering meegewerkt door zich als partijleider te afficheren. Wopke Hoekstra ondertekende onlangs de CDA-advertentie bij het overlijden van Piet Bukman als ‘partijleider’. Pas daaronder stond de naam van de partijvoorzitter. Ook Kaag afficheert zich als partijleider en weet sinds donderdag wat de keerzijde daarvan is. Op een kwade dag ben je kop-van-jut voor alles wat er in je club fout gaat.

Een van de effecten is dat de politiek wordt teruggebracht tot een hapklare soap, met helden en schurken, daders en slachtoffers. Het frame is zo gezet en veel aantrekkelijker om te beschrijven dan de inhoud en gang van een wet die grote gevolgen voor het leven van mensen kan hebben. Wellicht komt die drang naar spektakel ook voort uit verlegenheid, omdat in ons politiek-bestuurlijk stelsel de macht diffuus en vaak onzichtbaar is geworden, een wezenlijk tekort dat de revolte van Fortuyn al in 2002 blootlegde.

De onzichtbare en daarmee onaanspreekbare macht is wellicht de beste verklaring voor de opkomst van het populisme. Dat vertoont zich sinds trendsetter Pim Fortuyn in een heldere vorm: een opvallend gezicht, dwingende retoriek, tv-geniek en instant-oplossingen. Geen ongemakkelijke pose, geen tijdverlies aan procedures, ook al beogen die het voorkomen van willekeur, geen geneuzel, laat staan ethisch geneuzel, maar verandering hier en nu. De Kadt snapte destijds wel waarom de democratie het moeilijk had tegen de autocratische verleiding.

De lijn-Wouter Bos

Na de Fortuyn-revolte zag je ruwweg twee reacties bij de oude volkspartijen. De ene was zelf een beetje populistischer worden, het recept van Wouter Bos (PvdA); de andere was het stelsel werkelijk toe te snijden op personen, de weg die de liberaal Van Aartsen (VVD) koos: dus directe verkiezing van de premier en andere bestuurders, zodat de politiek zich weer duidelijk meester kon maken van de uitvoerende macht en aanspreekbaar zou zijn.

De conclusie kan nu zijn dat de lijn-Bos het vooralsnog heeft gewonnen, maar de democratie geen winst heeft gebracht. De Kadt zag een houding van welwillendheid als grondslag voor de betrekkingen tussen de burgers in de democratie. Een alledaagse vorm van broederschap, zoals hij het uitdrukte, die meebrengt ‘dat men overreding en overtuiging als normale vormen van omgang beschouwt’. In de overspannen cultuur die nu Den Haag beheerst, is die maat volledig zoek.