Onze staatkundige toestand: meer democratie, minder rechtsstaat

De toestand van ons staatkundige bestel kun je zo samenvatten: meer democratie, minder rechtsstaat.

Oud-minister van justitie Ernst Hirsch Ballin zei tien jaar terug dat de onderdelen van de democratische rechtsstaat niet los verkrijgbaar zijn, maar dat was meer een bezwering dan een feit. Zodra in een democratie één partij de overhand krijgt, is het recht in gevaar. Recente voorbeelden: Turkije, Hongarije, Polen, de VS.

Dat kan geruststellend zijn voor de burgers in dit land, waar de democratie een gefragmenteerd parlement oplevert en niet één partij zelfs maar zicht heeft op een meerderheid. Toch slaat ook hier de balans tussen macht en recht door ten koste van de grondrechten en vrijheden van burgers en bevolkingsgroepen.

Recht ondergeschikt aan de macht

De veelheid aan partijen onttrekt enigszins aan het zicht dat het draagvlak voor het landsbestuur steeds kleiner wordt. Dat heeft geleid tot lange en moeizame formaties van zeer heterogene kabinetten. Dit is de trend: oude staatsdragende partijen verliezen terrein, nieuwe partijen oprukken op, waaronder groeperingen die het recht met droge ogen ondergeschikt maken aan de macht.

De druk op regerende coalities wordt daardoor groter, omdat de tijd om resultaten te bereiken korter wordt. “Alles moet in crisistempo”, zegt de topambtenaar van Algemene Zaken, Gert-Jan Buitendijk, deze week in een alarmerend vraaggesprek met NRC over de druk op de ambtenarij. De snelheid en beeldvorming zijn zo belangrijk geworden, dat de kwaliteit van het beleid in het gedrang komt. Ambtenaren hebben minder tijd om de risico’s te onderzoeken, ook de risico’s voor de rechtsbescherming van burgers.

De noemer onder deze tendens is de immigratiekwestie, de beduchtheid voor verlies van fysieke, materiële en culturele ruimte. Het toeslagenschandaal, de zondeval van de rechtsstaat, is direct te herleiden op de zogenoemde Bulgarenfraude (2013), de brand in het detentiecentrum Schiphol met elf dodelijke slachtoffers (2005) en de zelfdoding van de Russische asielzoeker Aleksandr Dolmatov (2013) op de bestuurlijke gejaagdheid afgewezen asielzoekers uit te zetten.

Beeldvorming weegt zwaarder

De wantoestanden in het asielcentrum in Ter Apel hebben het huidige kabinet er nu zelfs toe verleid, met het opschorten van de gezinshereniging, het recht even opzij te zetten. De liberale onderwijsminister Dennis Wiersma presenteerde onlangs, tegen het indringende advies van zijn ambtenaren, een voorstel om islamitische weekendscholen strenger aan te pakken. Niet de weloverwogen beleidskeuze staat voorop, maar de beeldvorming, die zwaarder weegt dan het recht.

De immigratiekwestie heeft de afgelopen decennia als een gehaktmolen in het politieke debat gewerkt. Het onderzoeksbureau I&O peilde deze maand bijna vijftig zetels voor de populisten op de rechterflank, net zoveel als voor VVD, D66, CDA en PvdA samen. De strategie van de oude staatsdragers mee te buigen, loont niet en heeft zelfs een averechts effect.

In onze democratische rechtsstaat is de uitvoerende macht, net als de burgers, aan het recht onderworpen. Als dat niet zo was, schreef de denker Augustinus zeventien eeuwen geleden, opereert de overheid weinig anders dan een roversbende, zelfs onder de ogen van bestuursrechters. Het doorgeslagen fraudebeleid, waarin een ontketende belastingdienst rechten en vrijheden van burgers schond, is de meest indringende illustratie van de wijsheid van Augustinus. “Iedereen is daar vreselijk van geschrokken”, zegt Maarten Schurink, de topambtenaar van Binnenlandse Zaken, in hetzelfde NRC-interview. “Het is niet de overheid die we willen zijn, waarvoor we willen werken. Dat is een breed gevoel in de hele overheid: dit nooit weer.”

Hier is ook de beroepseer in het geding, net als bij de rechters. Nu de politiek nog. Niet één partij heeft hier een absolute meerderheid, maar door de invloed van de populisten en de politieke lafheid van de traditionele partijen manifesteerde zich de laatste decennia wel degelijk een informele meerderheid, die schade toebracht aan de rechtsstaat en aan het binnenwerk van de overheid; meer schade dan welke immigrant ook en welke religie ook.

De dwaasheid van enkele eenzame wolven mag niet over het hoofd worden gezien, maar die zegt weinig over de succesvolle integratie van het overgrote deel van de nieuwkomers en niets over de bijdrage van arbeidsimmigranten aan onze nationale welvaart. Voor deze zonnige kant van de straat is nauwelijks oog. Op zich is het positief dat burgers niet meer langs vertrouwde lijnen stemmen. In die zin is er sprake van meer democratie. Het dwingt politici harder voor het vertrouwen te vechten. Het vraagt tegelijk een leiderschap dat niet de weg van de minste weerstand kiest en zich laat meedrijven op valse beelden en sentimenten.