Onderscheid tussen rechters en politici in VS vervaagt steeds meer

De verkiezingen van november 2024 voelen opeens heel dichtbij. Bij de Republikeinen heeft oud-gouverneur van South Carolina Nikki Haley als eerste de moed om Donald Trump uit te dagen. Bij de Democraten ondervindt Joe Biden geen concurrentie, maar woedt onderhuids de discussie over zijn hoge leeftijd.

Maar vlak 2023 niet uit: in Wisconsin vindt op 4 april een verkiezing plaats die misschien wel net zo belangrijk is, al zou je dat op het eerste gezicht niet zeggen. De inwoners van de staat kiezen dan een nieuw lid van hun Hooggerechtshof. De uitslag kan een politieke aardverschuiving teweegbrengen in de staat, en misschien wel in heel de VS. Een beter bewijs is er niet dat daar ook de rechtspraak nu een politieke kwestie is.

Het gaat om de plek in het hof die openviel omdat rechter Patience Roggensack met pensioen gaat. Van de overblijvende rechters zijn er drie conservatief en drie progressief. Of, als je kijkt naar wie er doorgaans blij zijn met hun standpunten, drie Republikeinen en drie Democraten. De politieke kleur van de nieuw gekozen rechter wordt dus doorslaggevend voor de vraag door welke ideologische bril wetten in Wisconsin de komende jaren worden bekeken.

In de campagnes gaat een recordhoeveelheid geld om

Dat is te merken aan de campagne. Die doet in alle opzichten denken aan die voor een afgevaardigde, senator of gouverneur. Bij de voorverkiezingen, dinsdag 21 februari, strijden twee aanhangers van Donald Trump om de Republikeinse nominatie, en twee progressieve rechters om de Democratische.

En dat is ongebruikelijk. Rechters worden in veel staten verkozen, in tegenstelling tot federale rechters, die door de president voorgedragen en door de Senaat benoemd worden. Maar tot voor kort speelde de politieke kleur van een rechter daar geen grote rol bij, en was de belangstelling voor dergelijke verkiezingen ook niet zo groot.

Daar komt dus steeds meer verandering in. Er gaat bijvoorbeeld in Wisconsin opeens veel geld om in de campagnes. In 2020 was het al een record met ongeveer 10 miljoen dollar, en dit jaar zal dat vermoedelijk worden overtroffen.

Politisering van de rechterlijke macht

Een andere nieuwe ontwikkeling is dat kandidaatrechters zich openlijk uiten over strijdpunten in de politiek waar ze misschien later een oordeel over moeten vellen. Dat hoort een rechter niet te doen, is de algemene opvatting. Maar een van de twee Democraten, Janet Protasiewicz zegt gewoon dat ze vindt dat vrouwen het recht hebben zelf over abortus te beslissen en dat de grondwet van Wisconsin dat recht garandeert.

En als ze inderdaad gekozen wordt als lid van het Hooggerechtshof, dan moet er wat haar betreft opnieuw gekeken worden naar de indeling van kiesdistricten voor het parlement van Wisconsin. Die is door de Republikeinen in dat parlement doorgedrukt, en de grenzen van de districten zijn zo getrokken dat die partij bij elke verkiezing zeker is van een comfortabele meerderheid, ook al houden procentsgewijs Democraten en Republikeinen elkaar in Wisconsin bijna perfect in evenwicht. In de oude samenstelling ging het Hooggerechtshof akkoord met die nieuwe districtsgrenzen.

Dat soort verkiezingsretoriek klinkt Democraten in Wisconsin uiteraard als muziek in de oren. En niet alleen daar. In Wisconsin leverde zowel in 2016 als in 2020 de presidentsverkiezing een winnaar op met heel klein verschil, maar rond 20.000 stemmen. In 2016 was het Donald Trump met 0,77 procent verschil, in 2020 Joe Biden met 0,63 procent overwicht. In beide gevallen was Wisconsin daarmee een van de staten die de doorslag gaf voor de landelijke overwinning en in 2024 kan dat ook weer zo zijn. Een Democratische meerderheid in het Hooggerechtshof van Wisconsin kan, hopen de Democraten, voorkomen dat de Republikeinen de regels voor verkiezingen in hun eigen voordeel wijzigen.

Veel protest

Stabieler wordt het er ondertussen niet op door die politisering van de rechterlijke macht. Rechters hechten normaal gesproken veel belang aan precedenten. Lagere rechters moeten de uitspraken volgen van hogere rechters, en de allerhoogste rechters conformeren zich doorgaans aan hun eigen conclusies in eerdere, vergelijkbare zaken. Dat geeft de burger zekerheid over hoe de wet moet worden geïnterpreteerd.

Daar mogen natuurlijk uitzonderingen op worden gemaakt. Op de lange duur, als de maatschappelijke opvattingen veranderen, mag er aan jurisprudentie gesleuteld worden. Het federale Hooggerechtshof zegt niet langer dat mensen het eigendom van andere mensen mogen zijn, of dat het prima is om zwarte en witte Amerikanen aparte scholen te geven. Maar het blijft daarbij, als het goed is, uit politiek vaarwater. Toen het in juni vorig jaar het landelijke recht op abortus ophief, dat het zelf in 1973 in het leven had geroepen, stuitte dat op veel protest, want een forse meerderheid van de Amerikanen vindt dat vrouwen zelf mogen kiezen.

Dat nieuwe arrest werd door voorstanders van het recht op abortus gezien als een bewijs dat het Hooggerechtshof na drie rechtersbenoemingen door de Republikeinse president Donald Trump een politiek orgaan was geworden dat gewoon doet wat de Republikeinse partij wil. Voor de hoogste rechtsprekende organen in de staten is het, omdat die verkozen worden, nog gemakkelijker die als politieke werktuigen te zien.

Democratie in actie

En dat gaat helemaal voor de hand liggen als ze recente uitspraken gaan herroepen kort na een verkiezing. Zoals in Wisconsin kan gebeuren met de indeling in districten als een Democraat daar wint. En het gaat al gebeuren in North Carolina, waar het Hooggerechtshof van de staat nog maar een paar maanden geleden juist een districtenindeling afkeurde, maar er nu opnieuw naar wil kijken. Niet omdat het heeft besloten dat het bij die uitspraken iets over het hoofd heeft gezien, maar omdat er verkiezingen zijn geweest en er nu een conservatieve meerderheid is.

Het is de democratie in actie, zou je kunnen zeggen. Maar wel een heel onstabiel soort democratie, waarin de burgers weten waar ze aan toe zijn, maar alleen tot de volgende verkiezingen.

Bas den Hond is correspondent in de VS en schrijft wekelijks een column