Waarom werken we eigenlijk? Zou het voor óns welzijn en onze omgeving niet beter zijn ons daarin te matigen? Volgens Annika van Veen, adviseur duurzaamheid, moeten we de homo economicus inruilen voor de homo amans.
Afgelopen maart heb ik een van mijn banen opgezegd en sindsdien werk ik nog maar drie dagen per week. Daar kan ik mijn vaste lasten niet van betalen. Toch heb ik besloten deze stap te zetten: het bleek te veel om vijf dagen te werken en daarnaast vrienden te willen zien, te sporten en tijd te maken voor mijn andere hobby’s en interesses.
Dus besloot ik een stapje terug te doen. Niet vanwege de werkdruk of omdat mijn werk niet leuk was. Ik wil niet meer meegaan in het idee dat werk nodig is om je te ontplooien, of dat meer geld een beter leven oplevert. Je hoort nog weleens dat geld niet gelukkig maakt, maar ik ken weinig mensen die ernaar leven.
Het belang dat aan werk wordt gehecht, hangt samen met het mensbeeld van de homo economicus. Een fabeldier: economen weten heel goed dat het een model is. Toch is het een sterk beeld: een wezen dat rationeel en berekenend voor de maximalisatie van zijn eigen (materiële) welzijn kiest. Wat als we daar een ander mensbeeld tegenover stellen?
Psychische klachten die tijdens het werk ontstaan gaan ten koste van je geheugen
Een stapje terug om te beginnen: wat is eigenlijk het doel van werken, buiten dat er ‘brood’ op de plank moet? Geld biedt onafhankelijkheid: een baan is nodig om in je eigen levensonderhoud te kunnen voorzien.
Met name jongeren zien hun werk daarnaast als iets waarin ze zich moeten ontwikkelen, ontplooien of een bijdrage leveren aan de maatschappij. Dat maakt het belang van werk steeds groter. Maar het vergroot ook de druk die op werk ligt. De hoeveelheid burn-outs en bore-outs suggereren dat werken vaak dus ook zijn doel voorbijschiet. De psychische klachten die tijdens het werk ontstaan, gaan ten koste van je leer- en denkvermogen, je geheugen en je vermogen om beslissingen te nemen.
En dan de koopdruk. Het lijkt vaak of je werkt om geld uit te geven aan dingen die je eigenlijk niet nodig hebt, zoals een broodje op het station, voorgesneden groenten, koffie voor de twintig minuten die je onderweg bent, kleding die je niet draagt en prikkels die je vooral nog vermoeider maken.
De koopzucht hoort bij de homo economicus
Ik ken mensen die tot wel zes dagen per week eten bestellen. Hun economische bijdrage zit allang niet meer (alleen) in het werk dat ze doen, maar in het geld dat ze uitgeven. Het is deze ratrace waartegen zoveel verzet is: meer werken om meer te kopen, en vervolgens vastzitten in een uitgavenpatroon.
Die koopzucht hoort bij de homo economicus, wiens natuurlijke habitat de consumptiemaatschappij is. Die is niet per se goed voor de mensen die erin leven, hoe rationeel het mag klinken dat ieder zijn eigen welstand maximaliseert. Socioloog Max Weber sprak al van een ‘ijzeren kooi’ van rationalisering. Het begrip laat zich gemakkelijk vertalen naar de gouden kooi waarin een yup-met-burn-out zich bevindt. Zijn vrije tijd is een economisch goed geworden.
Maar dat je tijd kunt kopen met diensten is een illusie. Vrijgekomen tijd vult zich vanzelf met nog meer diensten: netflixen, sportschoolabonnementen of scrollen op social media – waar je vervolgens nog meer aanbod krijgt voorgeschoteld. Wie staat er nou ten dienste van wie?
Een alternatief mensbeeld ontwikkeld
Als we iets willen veranderen in het functioneren van de economie en maatschappij, is er een nieuw mensbeeld nodig. Vanuit die gedachte heeft het Institute of Leadership and Social Ethics (Ilse) in Leuven een alternatief mensbeeld ontwikkeld dat tegenover de homo economicus moet staan.
Dat mensbeeld zet afhankelijkheid en relaties centraal, tegenover het onafhankelijke individu dat de homo economicus is. De homo amans, de liefhebbende mens, is gericht op relaties, en bloeit in relatie tot anderen om hem heen. De homo amans is minder efficiënt, maar wel gelukkiger. Dat zou de grondslag kunnen zijn voor een nieuw economisch denken, dat recht doet aan de primair sociale wezens die we zijn. De homo amans gaat zelf boodschappen doen, groet onderweg de buren en maakt de kletskassa overbodig. Deze mens stopt geen geld in self care, maar neemt er tijd voor.
Ik vind dat een heel inspirerend vergezicht, en een bruikbare spiegel om mezelf voor te houden. Ik neem de tijd voor een kopje thee en maak een praatje in de winkel. Langzaam wordt mijn hoofd weer leeg. Heel prettig, want pas als mijn hoofd leeg is, komt er ruimte voor iets nieuws.
Lees ook:
Zo word je gelukkig op de werkvloer
Werkgeluk, het is o zo belangrijk. Maar hoe zorg je ervoor? Het ‘Handboek werkgeluk’ legt het uit. Hierin delen meer dan twintig experts hun visie.
Lees ook:
De voors en tegens van een 32-urige werkweek: ‘We moeten juist méér gaan werken’
In deeltijdparadijs Nederland gaan steeds meer stemmen op om de werkweek nog verder te verkorten. Dat zou stressklachten onder werknemers moeten verminderen. Maar is dat wel zo? En waarom werken wij zo weinig?
