Oekraïne heeft nog veel hordes te nemen om lid van de EU te worden, maar een gedeeltelijk lidmaatschap kan al wel een stuk sneller. Dat schrijft Jaap de Zwaan, emeritus hoogleraar Europees recht in Rotterdam en oud-directeur van Instituut Clingendael.
Op politiek niveau heeft de aanvraag van Oekraïne voor het lidmaatschap van de Europese Unie tot dusver voornamelijk aanleiding gegeven tot discussies over de vervulling van voorwaarden. Sowieso gaat het proces heel lang duren, wordt steeds gezegd.
Deze puur procedurele benadering komt eenzijdig over. De Russische agressie in Oekraïne levert een ernstige aantasting op van de kerndoelen van de EU-samenwerking, vrede en veiligheid in Europa. De weerzinwekkende misdaden die nu op het Europese continent worden gepleegd, vragen om meer fantasie. Er is daarom reden om de modaliteiten van het traditionele toetredingsproces opnieuw te overdenken.
Zoveel is duidelijk, zolang Oekraïne de fundamentele waarden van de EU inzake democratie, mensenrechten en rechtsstaat niet respecteert, kan het land geen volledig lid worden. En, inderdaad, met de vervulling van die voorwaarden – denk ook aan corruptiebestrijding – zal veel tijd heengaan.
Een en ander behoeft echter niet uit te sluiten dat Oekraïne in de tussentijd kan meedoen aan Europees beleid waar gemeenschappelijke belangen van Oekraïne én de EU in het geding zijn. Te denken valt aan buitenlands beleid, defensie, migratie, justitiesamenwerking, maar ook aan klimaat, milieubescherming en energie. En dat zijn, voorwaar, geen onbelangrijke onderwerpen!
Waarnemer in Brussel
Op deze terreinen zou Oekraïne de onderhandelingen in Brussel als waarnemer kunnen bijwonen en genomen besluiten op basis van vrijwilligheid op nationaal niveau kunnen implementeren en toepassen.
In een volgende fase kan deelname van Oekraïne aan de interne markt – de economische ruimte zonder binnengrenzen, waarbinnen goederen, personen, diensten en kapitaal vrij kunnen circuleren – aan de orde komen. Ook zou Oekraïne kunnen instappen in verwant beleid, zoals sociaal en regionaal.
Uiteindelijk moet natuurlijk wel de vraag beantwoord worden of het land voldoet aan de genoemde Europese fundamentele waarden. Want, opnieuw, alleen wanneer die vraag uitdrukkelijk bevestigend beantwoord kan worden, kan Oekraïne 100 procent lid worden van de Unie.
Er is nog een ander obstakel: zolang de oorlog duurt, kan van volwaardig lidmaatschap geen sprake zijn. De EU en haar lidstaten moeten niet zélf rechtstreeks partij worden in het conflict met Rusland. Zelfs als de oorlog onverhoopt zou voortslepen, hoeft zo’n wachttijd geen onoverkomelijk bezwaar te zijn.
Het voordeel van een gefaseerde benadering is immers dat Oekraïne vroegtijdig op structurele wijze kan worden betrokken bij belangrijke onderdelen van EU-beleid. Zo’n ‘zichtbare’ deelname zal niet alleen het Oekraïense leiderschap, maar ook de Oekraïense bevolking kunnen motiveren om vol te houden in de huidige barre tijden.
Overgangsconstructies
Kortom, het lidmaatschap van de EU staat of valt niet met het eerst en vooral voldoen aan de basiswaarden van de Europese samenwerking. Overgangsconstructies zijn denkbaar om toetreding geleidelijk terealiseren. Zolang zulke overgangsmodellen van toepassing zijn, kan Oekraïne bijvoorbeeld als geassocieerd lid worden aangeduid.
De Franse president Macron heeft vorig jaar het concept van de ‘Europese Politieke Gemeenschap’ gelanceerd. Een kader waarin landen die nauw met de Europese Unie willen samenwerken, elkaar kunnen ontmoeten. Daargelaten dat dat concept niet uitgewerkt was, was het ook niet toegespitst op landen die daadwerkelijk lid van de Unie willen worden.
Effectiever is dan ook een model te ontwikkelen waarbij juist de groep van kandidaat-lidstaten kennis maakt met de werking van de institutionele structuren van de Unie en concreet EU-beleid.
Laten we hopen dat dat besef ook bij onze politieke leiders doordringt. Er is weinig tijd te verliezen.
Lees ook:
EU tempert Kievs hoop op snelle toetreding
Nog niet eerder vond er een EU-top plaats in een land in oorlog. De EU-Oekraïne-top van vrijdag is ‘een signaal aan de wereld’. Maar zicht op snelle toetreding is er nog niet, blijkt uit het uitgelekte concept-akkoord.
Door de oorlog in Oekraïne veranderde de EU razendsnel en zonder weerga
Het aantal taboes dat de EU in één jaar wist te slechten is enorm, en het einde is nog niet in zicht.
