Nog beeft de aarde niet onder Den Haag

Een democratische rechtsstaat heeft geheimen nodig, schrijven de vier wijze uilen die de beruchte kabinetsformatie van 2021 hebben doorgelicht. Dat kun je realistisch noemen, maar de vraag die meteen opkomt is deze: hoeveel geheimen kan zo’n bestel verdragen?

De enquêtecommissie die de besluitvorming over de gaswinning in Groningen onderzocht, stelde een week geleden vast dat er zoveel geheim werd gehouden dat publieke controle niet eens mogelijk was. Ambtenaren traden eigenmachtig op en hielden hun minister van belangrijke besluiten onkundig. De minister op zijn beurt kon daardoor de Tweede Kamer niet juist en volledig informeren. Niet één, maar twee doodzonden.

De ministeriële verantwoording aan de Tweede Kamer, door premier Lubbers in zijn dagen omschreven als ‘het hart van onze parlementaire democratie’, wordt zo een wassen neus. Het is zelfs de vraag of bij zulk ernstig hartfalen de democratie overlevingskansen heeft. De basis is toch publiek vertrouwen, dat alleen kan bestaan bij zoveel mogelijk openheid.

Roet in het eten

De meeste burgers zullen wel er wel begrip voor hebben dat het proces van machtsvorming in ons coalitiebestel gebaat is bij geheimhouding. De onderzoekers onder leiding van de historica Carla van Baalen maken het nu eens niet mooier dan het is: niets is akkoord totdat alles akkoord is.

Tussentijdse openbaarmaking kan alleen maar roet in het eten gooien. Het lijkt het intrappen van een open deur, maar dat is het niet. Politici zelf hebben er in het verleden alles aan gedaan om het proces van machtsvorming toch de schijn van openheid te geven. De ratio achter het uitschakelen van de rol van de koning in de formatie was zelfs dat deze stap de openheid en de democratie zou dienen.

Nu constateren de uilen Van Baalen, Van Kessel, Bovend’Eert en Van Twist, kenners van historie, staatsrecht en bestuurskunde, dat er niet goed is nagedacht wat het betekent dat de Tweede Kamer de regierol zou overnemen. En ja, in zo’n staatkundig niemandsland wint al gauw het recht van de sterkste, zoals in de verkenningsfase van de formatie is gebleken.

Rustpunt in een hyperpolitieke omgeving

De wijste uil in het land, de voormalige onderkoning Herman Tjeenk Willink, wist dat vooraf al: het geheim van het Noordeinde zou domweg transformeren in het geheim van het Binnenhof. Dat is natuurlijk erger, omdat dit plein het kloppend hart van onze democratie verbeeldt en daarmee de belofte van openheid uitdraagt. Het paleis houdt die illusie niet op, wat de paradox oplevert dat de koning precies daarom het meest geschikt is als bovenpartijdig en objectief rustpunt in een hyperpolitieke omgeving.

De uilen hebben genoteerd dat een minderheid in de Tweede Kamer wel terug zou willen naar het paleis. Maar de meerderheid vindt de koning een gepasseerd station, hoezeer zich nu ook de zelotische ijver van D66 wreekt ons bestel tot in de kleinste uithoeken van monarchale sporen te zuiveren. Nu is er niemand meer te vinden die niet ergens een partijpolitiek vlekje heeft.

Zo doet zich dan ook de vraag voor of het niet beter, zelfs realistisch, is de formatie van begin af in handen van de leider van de grootste partij te leggen. Die kant gaat het toch al op met de liberaal Rutte als spin in het web van de macht. In de formatie van 2021 zette hij, als ware hij koning Willem I, meteen zijn menagerie in om zo snel mogelijk naar zijn vierde kabinet door te schakelen. Alleen een onhandigheidje van verkenner Ollongren, die haar geheime paperassen open en bloot meevoerde, stak een spaak in het wiel.

Het krachtenveld verbrokkelt

Zo’n verschuiving is ingrijpender dan het lijkt, omdat je de macht bij voorbaat bovengeschikt maakt aan de verscheidenheid. Dat gebeurt logischerwijs altijd in een formatie. Het is, zoals de uilen constateren, een proces van in- en uitsluiten. Maar het maakt verschil hoe en waar je begint en of je de stem van minderheden, die ook deel zijn van de Tweede Kamer, ernstig weegt. In ons bestel met zijn wisselende coalities was de macht altijd redelijk verdeeld. Dat verandert naarmate het krachtenveld meer verbrokkelt en de macht zich, zoals in deze jaren, bij één persoon en één partij ophoopt.

De formatie van 2021 liet scherp zien hoe de macht de neiging heeft door te denderen, zelfs na het pijnlijke echec van het toeslagenschandaal. De uilen schrijven dat de democratische rechtsstaat geheimen nodig heeft ‘om volwaardig te kunnen functioneren’. Dat is zo, maar er komen de laatste tijd iets te veel geheimen aan het licht die rot in het bestel laten zien en het publieke vertrouwen schokken. De uitkomsten onderstrepen het belang van een sterke Tweede Kamer, vrijwel altijd op haar best als zij het enquêtewapen hanteert. Tegelijk tonen ze aan dat de macht, als zij vanzelfsprekend wordt, ministers blind kan maken voor wat ambtenaren achter hun rug uitspoken. Maar nog beeft de aarde niet onder Den Haag.