Misschien ben ik soms ook wel een religieuze humanist

Een zondag zonder zon. Maar op de radio, in het programma Tussen hemel en aarde, spreekt presentator Wilfred Kemp van ‘schoonheid in soberheid’. Hij kondigt een gregoriaans koor aan: Domine in tua misericordia, ofwel Heer, ik heb mijn hoop gevestigd op uw genade. Een mooie tekst nu ik iets wil schrijven over de broeders en zusters van het Humanistisch Verbond die ‘zoekend en stamelend’ proberen toch iets te zeggen over de spirituele dimensie van het leven.

Zelf heb ik ook graag over ‘stamelen’ als het over deze zaken gaat, al heb ik er wel eens onaardig aan toegevoegd dat dit niet betekent dat ik het stamelen van anderen altijd even interessant of inspirerend vind. Het zal andersom ongetwijfeld ook het geval zijn. Maar wat Robbert Bodegraven, de directeur van het Humanistisch Verbond, vorige week zei in deze krant, vond ik zeker interessant. Zowel om de inhoud van zijn boodschap (‘Wij zijn niet alleen denkende wezens’) als om het feit dat hij het überhaupt durft te hebben over humanistische spiritualiteit. Het lijkt een koerswijziging te zijn, om het woord bekering te vermijden.

Met deemoed het leven anderen binnentreden

Zolang is het nog niet geleden dat ik voor Trouw sprak met Brecht Molenaar, humanistisch geestelijk verzorgster. Zij zag tot haar verdriet dat bij het verbond de nadruk was komen te liggen op individuele zelfbeschikking en autonomie, verbonden aan de illusie van maakbaarheid. Ze was ook ongelukkig met de publieke keuze van het verbond voor atheïsme of zelfs anti-godsdienstigheid, terwijl er van oudsher ook zoiets bestond als ‘religieus humanisme’. Sterker nog, Jaap van Praag, mede-oprichter van het verbond en voorzitter van 1946 tot 1969, was daar een vertegenwoordiger van. In een tekst voor geestelijke raadslieden drukte hij hen op het hart met ‘deemoed’ het leven van anderen binnen te treden, indachtig de woorden: ‘Doe uw schoenen van uw voeten, want gij staat op heilige grond’. Een Bijbelse tekst.

Welnu, ook Bodegraven refereert aan Van Praag, omdat die de mensheid geworteld achtte in het individu, de samenleving én de kosmos. “Dat laatste is misschien lange tijd niet zo zichtbaar geweest,” aldus Bodegraven. Om te begrijpen waar we het over hebben, las ik een stuk van Van Praag uit 1981, getiteld Humanisme en religie. Om te beginnen stelde Van Praag – niet te verwarren met de gelijknamige Ajax-voorzitter – dat er binnen het verbond altijd erkenning was geweest voor de religieuze variant van het humanisme. Het was ‘niet iets nieuws’. Wat dan wel? “Een beleving waarin iemand voor een moment de polsslag van het zijn in zich voelt kloppen.” Dat kan ‘overweldigend’ zijn, of het nu voortkomt uit kleine of grote dingen: “Het ‘zien’ van een bloem, een straat, een landschap, het ‘horen’ van de zee, de wind, de stilte, het ‘ervaren’ van samenzijn en liefde, geboorte en dood.”

Van Praag noemde die ervaringen religieus, wat niet wil zeggen dat hij een bepaalde religie aanhing. Mij spreekt dat aan, misschien ben ik soms ook wel een religieuze humanist. Namelijk als ik aanvaard dat het leven een raadsel is en de mens noch autonoom noch almachtig. Wel associeer ik dit met het woordje ‘God’, zonder te weten wat ik daarmee bedoel.