Kunnen we niet wat meer doen dan altijd maar die onderbuik aanspreken?

‘Guusje was morgen jarig,’ meldde een paginagrote advertentie in deze krant. ‘Helaas kreeg Guusje de ziekte van Batten. En is ze maar 14 jaar oud geworden.’

Doneer nu!

Het is een veelgebruikte overtuigingstechniek. Uit onderzoek weten we dat potentiële donateurs pas bereid zijn de portemonnee te trekken als ze geraakt worden door een specifiek, individueel geval. Geen uitleg over het ziektebeeld, geen statistieken, maar Guusje, 14 jaar, dood, zielig. Zet je er een tweede zielig kind naast, dan daalt de donatiebereidheid. Onze empathie kent strakke grenzen.

Dus adverteren hulporganisaties met individuele verhalen. Cynisch? Ja, al is het toe te juichen dat voortschrijdend wetenschappelijk inzicht in hoe onze onderbuik werkt, kan bijdragen aan een betere wereld. Maar zouden we niet méér kunnen doen dan altijd maar die onderbuik aanspreken?

Robotachtige manier van leven

Een rationele kijk op ‘het goede doen’ is de kern van de beweging genaamd Effectief Altruïsme, de laatste jaren erg populair én stevig bekritiseerd. Zo trok journalist Tom Grosfeld onlangs voor Vrij Nederland ten strijde tegen de ‘bijna robotachtige manier van leven’ die de filosofen achter het effectief altruïsme volgens hem propageren. Zo efficiënt mogelijk leven om zoveel mogelijk geld te verdienen dat je vervolgens kunt weggeven aan zo efficiënt mogelijke goede doelen.

Grosfeld is bezig aan een kruistocht tegen efficiëntie, zo bleek ook uit een essay dat hij vorige week hier in Tijdgeest publiceerde, over onze 21ste-eeuwse drang naar tijdsbesparing. Volgens Grosfeld hebben juist ook ‘het ondoelmatige, het nutteloze en het trage’ hun waarde: ‘Wie dat inziet, kan ervaren wat het betekent om mens te zijn’. In Vrij Nederland klonk het zo: ‘Onze intuïtie, onvoorspelbaarheid en autonomie – kortom alle eigenschappen die ons menselijk maken – worden uitgewist en vervangen door calculatie en doelmatigheid’.

Waarom irriteert dit alles mij zo? Omdat er een valse, romantische claim wordt gelegd op wat mens-zijn werkelijk is.

Onze intuïtie, onze onderbuik, ons onderbewuste – welke term je ook hanteert – hebben in de loop van de geschiedenis geregeld tot de grootst mogelijke ellende geleid. Morele vooruitgang boek je niet door die intuïties klakkeloos te omarmen. Dan zouden we nu nog handen van dieven afhakken en vrouwen als huisslaaf beschouwen. Dan zouden we blijven doneren aan goede doelen die hun doel niet bereiken. Dan zouden we volharden in wat nu eenmaal goed ‘voelt’, en niet inzetten op wat nuchter beschouwd goed is.

Morele vooruitgang boek je door ethische problemen rationeel te beschouwen, ze wetenschappelijk te onderzoeken, en uiteindelijk met statistieken en harde argumenten in de hand de wereld te overtuigen van de noodzaak tot progressie. En dan blijft er heus genoeg tijd over om je mens-zijn te verrijken met romantisch ondoelmatig in je neus peuteren.