Kaag in de Kamer schept een noodzakelijk contrapunt

In de laatste fase van kabinetsformaties waarschuwde RVD-chef Gijs van der Wiel de parlementaire pers altijd: “Mensen, kijk uit, het kan nog mis gaan in het constituerend beraad”. Anders gezegd, pas na de oprichtingsvergadering waarin de kandidaat-ministers de laatste puntjes op de i zetten, kun je zeker zijn van een nieuw kabinet.

Van der Wiel had nog meegemaakt hoe in 1959 de ministers van de CHU ontbraken bij deze vergadering in het Kurhaus. Lichte paniek. De aanstaande premier, Jan de Quay, was zelfs naar buiten gelopen om bij enkele wachtende journalisten te informeren of zij al een glimp van de heren hadden waargenomen. “Ze zullen de weg toch wel weten? Met de CHU weet je het nooit, zeggen de heren binnen.”

In het debat over het ‘coalitieakkoord’ van VVD, D66, CDA en ChristenUnie deden verscheidene Kamerleden alsof het vierde kabinet-Rutte er al was. PvdA-fractieleider Ploumen had het zelfs al over ‘dit kabinet’ en sprak, net als anderen, Rutte aan alsof hij alweer missionair premier was. Een beetje gênant was dat Rutte zelf voor de Handelingen liet vastleggen dat hij sprak als fractievoorzitter van de VVD.

Zelfbewustzijn van het parlement glipt ongemerkt weg

Misschien is het de Kamer ook niet kwalijk te nemen. Met Rutte is het als met de regen in november van de dichter Bloem. Die is er ook altijd. Daaraan is vermoedelijk ook toe te schrijven dat het debat, het eerste grote debat na negen maanden stilte, vlak en voorspelbaar verliep. ‘Er is allengs geen onderscheid meer tussen dove erinneringen en wat geleefd wordt en verbeid’. De belangrijke staatkundige momenten verliezen in deze grijsheid hun betekenis, het zelfbewustzijn van het parlement lijkt ongemerkt weg te glippen. In dat perspectief zou het van betekenis zijn als D66-fractievoorzitter Kaag voor een positie in de Tweede Kamer zou kiezen. Dat zou ook in lijn zijn met haar politieke inzet in de verkiezingsstrijd, het bieden van tegenwicht aan de alomtegenwoordige Rutte. Kiest zij voor een plaats in het kabinet dan verdwijnt zij, net als CDA-voorman Hoekstra, in zijn steeds langere slagschaduw.

Kaag in de Kamer zou ook passen in het streven naar een meer dualistische verhouding tussen kabinet en parlement, als onderdeel van een nieuwe bestuurscultuur. Na het toeslagenschandaal is vaak gezegd dat de Kamer zich meer als tegenmacht moet gedragen. Die term roept gemakkelijk het misverstand op dat een zelfbewuste Kamer een tegenstander zou zijn van een kabinet. Dit misverstand is Pieter Omtzigt als CDA-Kamerlid fataal geworden. Hij werd vanuit het kabinet gezien als een lastpak die ‘gesensibiliseerd’ moest worden.

Botsende noten als metafoor

Het gaat echter niet zozeer om tegenmacht als wel om tegenwicht, ten dienste van een beter resultaat. Zoals het contrapunt in de muziekleer de sleutel is voor meerstemmigheid. Een betere metafoor dan botsende noten die samengaan is voor de verhoudingen in een democratie nauwelijks te bedenken. De wantrouwigheid die Rutte koesterde jegens de motieven van Omtzigt was die van de waard die zijn gasten niet vertrouwt.

Rutte zal Kaag als zijn meest geduchte tegenspeler dus graag in zijn buurt willen hebben, zoals zijn verre voorganger Kok in 1994 VVD-fractieleider Bolkestein naast zich wenste als vicepremier. Maar Bolkestein koos voor het parlement om vrijer te kunnen opereren en het politieke debat over de grote kwesties van onze tijd los te maken. Een mooi voorbeeld voor Kaag als boegbeeld van progressief Nederland. Bolkestein was een dualist uit berekening. In 1998, toen de progressieve partijen de helft van de Kamer vormden, werd hij monist uit berekening en drong hij met succes aan op een van meest uitgebreide regeerakkoorden uit de geschiedenis. Dualisme en monisme voldoen niet als norm in de politieke strijd, leerde de politicoloog Hans Daalder, zij zijn het elastiek waarbinnen die strijd, tot aan het gaatje, kan worden gevoerd.

Rutte verdient tegenwicht

Van wezenlijke betekenis voor een goede verhouding tussen de staatsmachten is de verdeling van de politieke gewichten over kabinet en Kamer. De machtsbalans sloeg in de vorige regeerperiode volledig door naar Rutte, doordat Buma (CDA) en Pechtold (D66) het strijdperk voortijdig verlieten, en ook Dijkhoff (VVD) in het elfde uur zijn vertrek aankondigde. Niet zo vreemd dus dat Rutte zich aan de buitenwacht ging vertonen met in zijn hand een appel, een symbool van (voorbije) koninklijke macht in de wereld. Deze politicus verdient krachtig tegenwicht, zeker nu hij, bij alle vertoon van bescheidenheid van de doorstartende coalitie, zo onbescheiden is geweest zich voor een vierde ambtstermijn als premier te melden. Zoals Napoleon zichzelf kroonde tot keizer, diende Rutte in het Kamerdebat de motie in om hem tot formateur aan te wijzen. Met een keuze voor de Kamer zou Kaag voor het noodzakelijke contrapunt zorgen.