Ja, Marieke Lucas Rijneveld mag het werk van zwarte dichteres Amanda Gorman vertalen

Toen Amanda Gorman, een jonge zwarte vrouw, bij de inauguratie van Joe Biden haar gedicht The hill we climb voordroeg, gebeurde er iets. In de eerste plaats dáár, in Washington, voor de trappen van het Capitool. Vervolgens overal in Amerika en van daaruit tot in de vreemdste uithoeken van de wereld, bijvoorbeeld ­Nederland. Gorman vond woorden – en vooral ook een ritme, een stroom – die zich aan grenzen niets gelegen lieten liggen. Ook deze witte man werd er door geraakt, en dat was niet omdat ik mij iets toe-eigende, maar omdat de dichter iets deelde.

Zij, de dichter, blijft altijd eigenaar van haar woorden, en dat zijn de woorden van iemand die geboren werd uit het geslacht van slaven: “A skinny Black girl descended from slaves”. Wat we zoeken, zei of zong ze, is een land voor ‘alle culturen, kleuren, karakters en menselijke hoedanigheden’. Met dat in het achterhoofd is het een beetje treurig dat er in het verre Nederland nu gestreden wordt over de vraag of een niet-zwarte schrijver de vertaler kan of mag zijn van Gormans werk. Temeer omdat het gaat om Marieke Lucas Rijneveld, de laatste die haar identiteit als een vesting zou beschouwen.

Aanmatigend

Overigens begrijp ik wel dat spoken-wordkunstenaars zich gepasseerd voelen, zeker als ze zwart en vrouwelijk zijn, maar het zou de dood in de pot zijn als we exclusieve rechten zouden creëren binnen de literatuur. Amanda Gorman heeft zelf gekozen voor Rijneveld, weliswaar op voorspraak van uitgeverij Meulenhoff, maar dat doet er niet toe. Het is aanmatigend als anderen haar willen dwingen in de mal van een nieuwerwets-etnische verzuiling. Laat men dat buiten de letteren doen, als het zo nodig moet.

Meulenhoff voelde zich gedwongen een deemoedige verklaring af te leggen, waarin onder meer werd ­gewezen op de rol van speciaal aan te zoeken ‘sensitivity readers’, die de vertaling kritisch zullen lezen. Zo defensief had het wat mij betreft niet gehoeven; het zou vanzelf moeten spreken dat de vertaler haar oor te luisteren legt bij ingewijden. En uiteindelijk telt alleen de tekst die straks op papier staat, daar mag ­Rijneveld op aangesproken worden.

Gevoeligheidslezers

Ironisch genoeg kent Rijneveld het verschijnsel ‘sensitivity readers’ – een term die associaties oproept met de katholieke Index – uit eigen ervaring. Bij de Engelse vertaling van De avond is ongemak werden ook zulke gevoeligheidslezers ingeschakeld, met als gevolg dat de volgende grap werd verwijderd: “Waarom pleegde Hitler zelfmoord? Omdat hij de gasrekening niet kon betalen.” In de Volkskrant liet ze later doorschemeren spijt te hebben van deze ingreep, en ik neem aan dat ze zelf zo ver niet zal gaan. De tekst van Gorman, die op papier trouwens minder indruk maakt dan vanaf het podium, geeft daar ook geen enkele aanleiding toe.

Intussen bewijst het buitenlandse succes van Rijneveld eens te meer hoe literatuur onze enclaves overstijgt. Een boek dat op pagina 1 al rept van ‘uierzalf uit een geel blik van Bogena’, ‘eeltringen’ en ‘bloemkoolachtige knobbeltjes op de spenen van melkkoeien’ blijkt de hele wereld over te kunnen reizen. Dat is nu juist het wonder.

Drie keer per week schrijft Stevo Akkerman een column waarin hij de ‘keiharde nuance’ en het ‘onverbiddelijke enerzijds-anderzijds’ preekt. Lees ze hier terug. Abonneer je op zijn column in onze mobiele app en lees hem als eerste.