Hij praat alsof het bewustzijn buiten de hersenen bestaat

Ik denk dat Van Lommel deze bewering wel zou onderschrijven. Ik denk ook dat hier bij nadere inspectie iets volstrekt onbegrijpelijks staat. Wat denkt u? Hebt u wel eens bewustzijn ervaren zonder hersenen? Of met hersenen?

Wanneer ervaar je bewustzijn? Denk erom, dit gebied waarin we proberen iets zinnigs te zeggen over bewustzijn is hartstikke link. Je ligt op je achterste voordat je Jan Jansen kunt zeggen.

Sprekend over hersenen en bewustzijn gebruiken we taal die we lenen uit heel andere aandachtsgebieden. Je hebt dan vaak al een verwarring veroorzaakt terwijl je denkt nog aan de rand ervan te staan.

Het gelazer begint namelijk al bij dit type vraag: hoe produceren de hersenen bewustzijn? Nu zit je al meteen met het idee dat de hersenen bewustzijn vervaardigen zoals de nier urine (in de grappig bedoelde analogie van Dick Swaab) of zoals de maag maagzuur. Urine kan best zonder de nier. En ook maagzuur kun je in een kopje doen en ver van de maag opslaan. Zo is het ook voorstelbaar dat bewustzijn zonder hersenen kan.

Daar volgt trouwens geheel gratis nóg een aardige conclusie uit: na de dood zit je vaak zonder hersenen, maar dat is dan geen probleem want bewustzijn redt het ook dan nog wel. Hoera, we hoeven niet dood.

Allemaal onzin, maar hoe kwamen we hier op uit? Wat gebeurt er precies in zo’n bewering als ’bewustzijn kan ook zonder hersenen’?

Je moet dit vergelijken met wat een goochelaar doet bij een truc. Hij heeft de muis die hij straks uit uw stropdas haalt al in de kleedkamer in zijn binnenzak gestoken. Er zijn als het ware al een paar zetten gedaan in het spel, maar u denkt vooraan te beginnen met uw vraag: hoe haalt hij nou een muis uit mijn stropdas? Terwijl de eerste zet al gedaan is in de kleedkamer van de goochelaar.

En zo is het met de vraag of bewustzijn mogelijk is zonder hersenen. Wie deze vraag stelt, heeft al een aantal zetten gedaan, hij is al een eind op weg in een bepaalde richting door het gebruik van uitdrukkingen als ’A komt uit B’ waarmee niet één zet is gedaan, het is veel omvattender, zo’n uitdrukkingswijze sleept een heel wereldbeeld achter zich aan en het is heel moeilijk om je daaraan te ontworstelen.

Tegenvraag: „Maar wilde jij dan stellen dat bewustzijn niet door de hersenen wordt voortgebracht?”

Het antwoord is een afwijzen van het beeld dat achter het woord ’voortbrengen’ zit. Hersenen brengen helemaal niks voort, althans niet in de zin waarin de nier urine voortbrengt of de boomgaard fruit of de auto uitlaatgassen.

„Zeg jij dan eens wat over bewustzijn.”

Kijk eens naar een kat die een vogeltje besluipt. En kijk naar de steen die daar ook ligt. Van die kat zou ik zeggen: zij is bewust, weet wat ze aan het doen is, heeft een plan met dat vogeltje. En die steen zou ik niks weten toe te schrijven op het gebied van plannen, of hoogstens het ultra-boeddhistische voornemen hier voor eeuwig lekker te blijven liggen. Een voornemen dat hij op geen enkele manier etaleert want als je hem oppakt en weggooit gebeurt er niets dat op frustratie lijkt.

Bewustzijn is een aspect van een toestand. Bewustzijn is niet zoiets substantieels als een hele dunne, heldere, ziende nevel die ergens in een lichaam wordt aangemaakt en die dan kan wegzweven om elders bewust te gaan zijn.

Er zijn een paar dingen voor nodig voor bewustzijn: hersenen – een lichaam – en een wereld. En in de samenhang van die drie zit bewustzijn verweven.

Het is als democratie. Daar heb je allerlei dingen voor nodig, maar je kunt nergens in die dingen de plek aanwijzen waar democratie ontstaat of wordt opgewekt. In de Tweede Kamer? Bij de Koningin? Tijdens de verkiezingen? Je kunt van democratie niet vragen: waar zit dat precies? Andere vergelijking: bewustzijn is als dansen, en dat is niet alleen een beweging, of alleen een melodie. Ook van dansen kun je niet vragen: zit het nou in de beweging of zit het in de muziek? Bewustzijn is als de stemming in het feestje. Ook zoiets dat niet traceerbaar is tot in de plek waar het gemaakt wordt. En als de stemming uit het feestje is dan ga je niet buiten kijken waar hij is gebleven. Maar dat is precies wat van Lommel doet in zijn beschrijving van ’bewustzijn zonder hersenen’. Hij praat alsof bewustzijn de hersenen uit kan, hetgeen een misverstand is, want bewustzijn zat nooit in de hersenen.

Maar vind je het niet ontmoedigend dat 100.000 mensen Van Lommels boek hebben gelezen? Nee hoor. De Joint Strike Fighter vind ik ontmoedigend. Filosofie kan het nooit winnen van de ’hoera, we hoeven niet dood’-optie.