Het volgsysteem kan een gesprek met een leerling nooit vervangen

ChatGPT is hip. Opinie­makers rollen over elkaar heen om de tekstgenerator te omarmen. Het zoveelste technische hoogstandje dat we ‘toch niet tegen kunnen houden’ en dat ‘de toekomst’ van het onderwijs is. Superfijn, want we genieten nog na van de falende iPadscholen, tienduizenden smartborden die enkel dienst doen als projectiescherm en het alomtegenwoordige leerlingvolgsysteem. Alsof de toekomst ons steeds weer overspoelt en we ons enkel laten meevoeren. Maar we hebben een eigen kompas.

De Duitse filosofen Martin Heidegger en Jürgen Habermas waarschuwden: techniek eist je op en vervangt waardevol contact door ­instrumentele in- en output. Ook ChatGPT staat soms botweg tussen mij en mijn leerlingen. Juist bij lange trage opdrachten laten leerlingen, op de schouders van het schoolvak, zichzelf zien. Een goed werkstuk of essay schrijf je niet in een uurtje, afgeschermd van de wereld. Daar gaan dagen, weken overheen. Vlak voor de deadline kan ChatGPT elke leerling redden. Dus wie leer ik dan kennen bij het nakijken? De leerling of de robot?

Chaos beheersen met techniek

Heidegger zag hoe wij met techniek over de chaos willen heersen, maar vervolgens zelf beheerst worden. ChatGPT stelt ons voor problemen, onze telefoons eisen ons op. Leerlingen tikken, zelfs in het weekend, steeds op de app van het schoolse volgsysteem. Is er nog een cijfer? Moet ik nog wat doen? Leerlingen staan zo altijd ‘aan’. Willen we dat voor onze jeugd?

Met Habermas kunnen we begrijpen wat hier mis gaat. Als kleuter werd hij, door zijn hazenlip, niet begrepen. Alleen moeder kon hem verstaan. Hij voelde het belang van taal en ging zinnen ‘taalhandelingen’ noemen. Hij onderscheidt twee soorten. Instrumentele handelingen zijn zinnen als ‘Pak dat brood’; taal waarmee je instructies geeft. Onder communicatieve handelingen vallen zinnen als ‘Techniek is een zegen’; een zin die vraagt om een gesprek.

Volgens Habermas staan communicatieve taalhandelingen onder druk van techniek. Elke techniek is een zeef. Instrumentele opdrachten glippen er zo doorheen. Veel mailtjes betekenen vooral ‘pak die taak nu eens op’. Maar communicatieve handelingen komen niet door. Techniek bevordert eenrichtingsverkeer.

Huiswerk, spijbeluren en cijfers volgen

In scholen rukt techniek al jaren op. Leerlingvolgsystemen dringen door tot de meest persoonlijke gesprekken. Omdat scholen willen bewijzen dat ze elke leerling ‘zien’, leunen schoolleiders op het volgsysteem. Zij kennen de kinderen zelf nauwelijks en dus moeten docenten administreren en houdt het systeem iedereen op de hoogte. Ouders, schoolleiding en mentor kunnen live huiswerk, spijbeluren en cijfers volgen.

Ook vullen docenten het systeem met oordelen die leerlingen niet te zien krijgen. ‘Mentaal afwezig’, ‘wil wel, kan niet’, ‘lijkt niet goed in haar vel te zitten’. Er zijn scholen waar de docentenvergadering over de klas is afgeschaft. Zelfs het gesprek met de leerling moet regelmatig wijken, want nog voor ik mijn leerlingen heb kunnen spreken, moet mijn oordeel al in het volgsysteem.

En natuurlijk, het klopt: iedereen wil zich gekend voelen, maar dan wel door een mens. Ondertussen staat nog deze winter een nieuwe versie van de tekstgenerator op de planning: GPT-4 komt en Microsoft investeert flink mee.

Beantwoordt GPT-4 straks onze mail? Koloniseert de techniek nog meer ruimte ten koste van het gesprek?

Bevecht de ruimte voor ontmoeting

Habermas roept op tot verzet. Laat je niet meevoeren, grijp het roer. Weersta de roep om steeds meer op te slaan in technische systemen en zoek de ander op. Bevecht de ruimte voor ontmoeting. Dat kost tijd en lijkt niet efficiënt, maar juist in dat levende contact ben je van waarde, daar zetten communicatieve handelingen je aan om argumenten uit te wisselen. Het gesprek is volgens Habermas dé manier om er samen uit te komen.

Minder administratie, meer gesprekken. Beoefen daarom uw gesprekstechniek.

Lees ook:

Zorgt tekstrobot ChatGPT voor een schoolrevolutie? ‘Je bent gek als je nog je huiswerk maakt’

Veel leerlingen gebruiken de populaire tekstrobot ChatGPT werkstukken en verslagen te schrijven. Niet alle experts vinden dat een probleem.

‘Een echt gesprek, ideeën spuien, los denken: daar is in het onderwijs haast geen ruimte meer voor’

Henk van Woudenberg onderneemt in De lessen van Wouter Applemuzz een eigenzinnige, filosofische zoektocht naar leren, bewustzijn en liefde.