Het referendum is geen bijl die onze democratie bedreigt

De tekening van cartoonist Tom (Opinie, 10 september) legt de parlementaire democratie op de operatietafel. Ernaast een arts die vervaarlijk zwaait met een bijl en aan collega’s vraagt: ‘…mag ik nou ’ns?’ Op die bijl staat: referendum. Aldus de bijdrage van de cartoonist, van wie de tekening niet voor niets op de opiniepagina verschijnt, aan het debat over het referendum.

Politiek commentator Hans Goslinga zal instemmend hebben geknikt. In zijn column van 6 september komt het referendum er eveneens beroerd af, als breekijzer in handen van populisten die de liberale representatieve democratie bedreigen. Dat het initiatiefvoorstel ter invoering van een correctief referendum van Van Raak (SP) een meerderheid in de Tweede Kamer heeft behaald, stemt niet iedereen tot vreugde.

De cartoonist en commentator staan in een traditie. In Nederland kan het referendum op weinig enthousiasme rekenen. Het vroege voorbeeld van landelijke referenda in 1797 en 1798 is nooit opgevolgd. En het idee van het referendum als bijl aan de wortel van de democratie is een gevestigd en krachtig beeld. Ruim dertig jaar geleden publiceerde VVD-prominent mr. ‘Molly’ Geertsema zijn pleidooi ertegen al onder de titel ‘Het referendum: bijl aan de wortels van de democratie’.

Valse gelijkstelling

Die titel van Geertsema is veelzeggend en bevat een voortdurend gehanteerd argument tegen het referendum, dat een gevaar zou zijn voor ‘de’ democratie. Dat met die democratie de representatieve of vertegenwoordigende democratie wordt bedoeld en dat die ene vorm historisch begrijpelijk maar niet onaanvechtbaar is, wordt niet vermeld.

Maar het is niet evident dat de representatieve democratie als uitwerking van het idee dat het volk regeert, superieur is. Zoals het ook niet vanzelfsprekend is dat de indirecte, vertegenwoordigende democratie hoe dan ook te verkiezen zou zijn boven de directe democratie, waarvan het referendum een instrument is. De gelijkstelling van democratie met vertegenwoordigende democratie is in feite vals.

Daar komt bij dat het snufje directe democratie dat het referendum toevoegt aan de vertegenwoordigde democratie de smaak niet kan bederven. Welbeschouwd is het immers nauwelijks een vorm van directe democratie, als het (correctieve) referendum slechts kan gaan over voorstellen of wetten die binnen de vertegenwoordigende democratie tot stand zijn gekomen. Als een bindend correctief referendum effect heeft, betreft het het alsnog wegstemmen van een wet die binnen de instituties van de representatieve democratie op een meerderheid mocht rekenen.

Het argument dat een dergelijke volksuitspraak tot grote, onwenselijk gevolgen zou leiden – nu is er geen wet! – is misleidend. Immers, ook het parlement had die wet kunnen afwijzen, en ook dan zou men terug moeten naar de tekentafel. Die mogelijkheid van uithuilen en opnieuw beginnen is er ook als een referendum een wet doet sneuvelen.

Hou democratie gezond

Is het erg als de vertegenwoordigers van het volk een enkel keertje door dat volk worden teruggefloten en opnieuw aan het werk worden gezet?

Ook is het zo, dat de tegenstanders van het referendum moeite hebben met het bewijzen van de funeste werking van dit direct-democratische instrument. Veelal blijft het bij een enkel voorbeeld of anekdote als empirische basis van hun zware verwijten. Dat is begrijpelijk: het systemische empirische onderzoek naar de inzet en werking van het referendum levert nu eenmaal niet of nauwelijks bewijs op dat zou leiden tot een veroordeling van het referendum.

De tekening van Tom moet wellicht anders. Geef de arts aan het bed van de parlementaire democratie geen bijl in handen, maar een instrument dat middels in essentie fundamentele maar praktisch kleine correcties de parlementaire democratie in blijvend goede gezondheid brengt. Dat is allicht een geschikter beeld.

Lees ook:

Het referendum is een breekijzer in handen van populisten

In een vrije democratie staat niet de macht centraal, maar de bescherming van de rechten en vrijheden van alle burgers. Deze notie vormt het krachtigste argument tegen de invoering van een referendum in een liberale democratie, in welke vorm dan ook.

Britse regeringen deden niets tegen Russische inmenging in referenda

Een parlementaire commissie oordeelt niet mals over Russische inmenging in het Verenigd Koninkrijk: niemand in de Britse regering deed een poging om de Russen tegen te houden of hun bemoeienis te onderzoeken.

Laat onze stem niet verloren gaan, ga niet akkoord met cosmetische aanpassingen van de sleepwet

De Tweede Kamer moet de uitslag van het referendum serieus nemen en oog hebben voor de zwakke kanten van de inlichtingenwet, schrijft Lotte Houwing van Bits of Freedom.