Het neoliberale ‘invechten’ heeft geleid tot ongelijkheid met akelige gevolgen

Zoals het hoort voor een jongen die opgroeit in een conservatief milieu, was ik als puber een tijdje communist. Niet dat iemand er iets van merkte, dit gebeurde allemaal in het diepst van mijn gedachten. Ik vond het gewoon raar en onterecht dat mensen die het leukste werk hadden – om de een of andere reden dacht ik daarbij aan professoren – veel meer betaald kregen dan mensen die rotwerk moesten doen, ik dacht daarbij aan vuilnismannen.

Het was een simpele gedachte, maar je kon hem doortrekken naar alle geledingen van de samenleving en zelfs naar de hele wereld. Overal gold dit principe: wie is geboren met veel mogelijkheden, wordt daarvoor ruimhartig beloond, hoe weinig hij ook aan die geboorte heeft bijgedragen. Je hoeft noch puber noch communist te zijn om te zien dat het nog steeds zo werkt, en het resultaat noem ik ongelijkheid op grond van niet-gerechtvaardigde criteria.

In de Nederlandse samenleving, die de afgelopen jaren decennia sterk is bepaald door het neoliberale ‘invechten’, leidt die ongelijkheid tot akelige gevolgen. Er wordt veel en vroeg geselecteerd, al dan niet bewust, wie buiten de boot valt moet maar zien hoe hij niet verzuipt. Er is niet één allesbepalende kloof, er zijn vele kloven, en ze vormen een bedreiging voor het sociale weefsel dat een samenleving zou moeten zijn. De kloof tussen stad en platteland kent u, en is soms dezelfde als die tussen Randstad en provincie. Daarnaast zijn er de afgehaakten versus de gevestigden, de zeven vinkjes versus de rest, de laagopgeleiden versus de hoogopgeleiden, de mensen met familievermogen versus de oproepkrachten in het zware werk, de migranten versus de oudgedienden, de gezonden versus de niet-zo-gezonden.

Een op de zes mensen staat op grote achterstand

‘Eigentijdse ongelijkheid’, noemt het Sociaal en Cultureel Planbureau het onderzoek naar de Nederlandse klassenmaatschappij dat dinsdag uitkwam. Je zou willen dat er helemaal geen eigentijdse klassenmaatschappijen bestonden, maar in het rijke Nederland staat een op de zes mensen op grote achterstand, concludeert het planbureau. Dat is niet een louter economische kwestie, het is verweven met een sociale en persoonlijke uitgangspositie. Zaken als uiterlijk, zelfvertrouwen, charme en naam spelen een rol als ‘sociale markeringen’.

Tegenover dit complexe geheel van meetbare en onmeetbare factoren, blijft de regering steken in een ‘smalle economische benadering’, zegt het SCP, en dat is misschien wel de belangrijkste constatering. Het economische denken dat ons hier heeft gebracht, wordt ook in stelling gebracht om de gevolgen te bestrijden. Mensen moeten zodanig gekneed worden dat ze wél succes zullen hebben op de arbeidsmarkt. Geen bezwaar tegen kneden als dat goed onderwijs betekent, maar ik betwijfel of de arbeidsmarkt het juiste instrument is om onze kloven te dichten.

Achter alle politieke keuzes ligt de vraag wat wij van waarde vinden. We moeten ons afvragen, zei filosoof Michael Sandel in Trouw, wat werkelijk bijdraagt aan onze samenleving, de markt geeft daar geen antwoord op. Als we mensen een volwaardige plek willen geven, dan geldt niet alleen het economisch nut. “In elk mens ligt evenveel waardigheid; dat moet ook gevolgen hebben voor de waardigheid van ieders werk.”