Gedrag is besmettelijk, dus: handhaaf waar het kan

Goed, het kabinet heeft maatregelen genomen, de Kamer heeft daar een doos mondkapjes overheen gekieperd, en nu komt het op ons aan. Want uiteindelijk, hoorden we deze week steeds weer, is het ons gedrag dat de tweede golf maakt of breekt. Niet iedereen is er gerust op; onze discipline zou verslapt zijn. Als je naar het kabinet kijkt, lijkt dat inderdaad het geval: in de eerste golf lukte het de politici nog om alle OMT-adviezen op te volgen, maar nu hebben ze daar aanzienlijk meer moeite mee.

Doordat het kabinet maar half luistert naar het OMT, wordt ons eigen gedrag nog belangrijker. Des te meer reden, zou je zeggen, om alles op alles te zetten om dat gedrag te beïnvloeden. Het kabinet is dat niet van plan. Premier Rutte en minister De Jonge hameren vooral op onze eigen verantwoordelijkheid, en lijken te denken dat gedrag een individuele aangelegenheid is.

Hoestend door de supermarkt

Iedere gedragswetenschapper kan uitleggen dat dat niet klopt. Hoe iemand zich gedraagt, hangt vooral af van wat de groep doet. Bas van der Putte, hoogleraar gezondheidscommunicatie, legde het deze zomer uit in Trouw: mensen denken dat wat de meerderheid doet, wel het verstandigst zal zijn; en zelfs als ze dat niet denken, doen ze het toch omdat ze liever niet af willen wijken. Gedrag is besmettelijk.

En het verspreidt zich niet alleen van mens op mens, maar ook van situatie naar situatie. Antropologe Ginny Mooy wijst daar regelmatig op. Als je in de horeca geen afstand hoeft te houden als je met z’n tweeën aan een tafel zit, doe je dat op bezoek bij vrienden ook minder snel. Als je baas je met klachten toch naar het werk laat komen, dan lijkt het ook niet meer zo’n probleem om hoestend door de supermarkt te gaan. Andersom werkt het natuurlijk ook: als de ober pas bier brengt als je op anderhalve meter van elkaar zit, of je baas je naar huis stuurt zodra ze je loopneus ziet, slijten de gewoontes afstand houden en thuisblijven bij klachten er in. Daar ligt, zou je zeggen, een kans voor de overheid. Van boa tot burgemeester: handhaven! Als je handhaaft waar het kan, vergroot dat de kans op gewenst gedrag in de beruchte brandhaard ‘privésfeer’.

Maar veel Nederlandse bestuurders houden niet van handhaven. Die zien meer in het Tilburgse model: we staan het toe, want dan houden we er zicht op. En als we dan dankzij dat zicht direct weten wanneer het fout gaat, grijpen we niet in, want zo voorkomen we dat het erger wordt.

Socioloog Gabriël van den Brink duidde dat deze week in NRC Handelsblad als een typische eigenschap van de Nederlandse overheid: die gooit eigenlijk bij voorbaat de handdoek al in de ring. Handhaven, laat maar, dat kan toch niet. Ze zijn, zegt Van den Brink, blijven steken in de jaren zestig: individuele vrijheid boven alles.

Gedraag u!

Handhaven kan helpen, en wie zegt dat het meer kwaad dan goed doet, moet zich afvragen of hij daar echt over nagedacht heeft, of gewoon terugvalt in een Nederlandse reflex waar hij zich even overheen moet zetten. Een van de vele inzichten die gedragswetenschappers ons zouden kunnen bieden.

Toch jammer dat het kabinet ze nauwelijks om advies vraagt. Het OMT bestaat nog steeds vrijwel volledig uit biomedici. Het is hoog tijd dat daar experts uit andere disciplines bij komen.

Tot die tijd ligt het, inderdaad, bij ons. Als dat wat onwerkelijk voelt, dan komt dat – zeg ik als medisch historica – omdat de moderne geneeskunde zo gefixeerd is op hoog-technologisch oplossingen dat het voor ons patiënten bijna niet meer te geloven is dat we met tamelijk simpele gedragsregels daadwerkelijk een pandemie kunnen bedwingen. Maar het kan.

Dus: gedraag u! Ik doe het ook.

Om de week schrijft Hieke Huistra, wetenschapshistorica aan de Universiteit Utrecht, over hoe wetenschap werkt. Lees haar columns hier terug.