In onderzoeken naar het slavernijverleden wordt de uitbuiting van Javanen, die gedwongen werden te werken in het cultuurstelsel, steeds vergeten, betoogt historicus Pim de Zwart.
In navolging van De Nederlandsche Bank (DNB) presenteerde ABN Amro onlangs haar onderzoek naar het eigen slavernijverleden. Eerder verschenen vergelijkbare rapporten over Amsterdam, Rotterdam en Utrecht. Nieuwe onderzoeken zullen ongetwijfeld volgen. Samen met de recente aandacht voor de Indonesische Onafhankelijkheidsoorlog staat het Nederlandse koloniale verleden volop in de schijnwerpers.
Het is goed dat er veel aandacht is voor de schaduwkanten van het Nederlandse verleden en dat de betrokkenheid van (voorlopers van) instituties en gemeenten bij slavernij en slavenhandel goed in kaart gebracht wordt. Tegelijkertijd is de aandacht voor andere vormen van gedwongen arbeid zeer beperkt. De publieke discussie rond het Nederlandse koloniale verleden vernauwt zich zo tot enerzijds de geschiedenis van Atlantische slavenhandel en slavernij (die grotendeels plaatsvond in Suriname) en anderzijds de verschrikkelijke uitingen van geweld tijdens de Indonesische Onafhankelijkheidsoorlog. Belangrijke aspecten van 350 jaar koloniale overheersing in de Indonesische archipel dreigen zo grotendeels buiten beeld te blijven.
Dieptepunt van koloniale overheersing
Om recht te doen aan het Nederlandse koloniaal verleden is het van belang op zijn minst de bijdrage van gedwongen arbeid in het cultuurstelsel op Java mee te nemen. Onderzoek door de Indonesische geschiedenissite Historia en de Volkskrant toonde recent aan dat de meeste Indonesische respondenten het cultuurstelsel als dieptepunt van koloniale overheersing beschouwden.
Het cultuurstelsel greep ongekend diep in in de Javaanse samenleving: grofweg 40 procent van de Javaanse huishoudens werd in de jaren 1840 gedwongen om arbeid te leveren. Hoewel de Javaanse dwangarbeiders technisch gezien niet zijn te kwalificeren als tot slaaf gemaakten, zijn er wel overeenkomsten.
Recent wetenschappelijk onderzoek heeft aangetoond dat de menselijke kosten van het cultuurstelsel hoog waren. De onderzoekers vinden een sterk positief causaal verband tussen het aantal dwangarbeiders dat voor de koloniale overheid koffie, suiker en dergelijke verbouwde en de jaarlijkse sterftecijfers. Negentiende-eeuwse verslagen beschrijven cultuurstelsel-plantages waar uitgehongerde Javaanse arbeiders stierven van uitputting.
Vergoeding ver onder de marktwaarde
De Javanen kregen een vergoeding voor de geproduceerde gewassen die ver onder de marktwaarde lag en grotendeels weer terugvloeide naar de koloniale schatkist in de vorm van landbelasting. Daardoor werd negentiende-eeuws Java één van de meest winstgevende koloniën uit de wereldgeschiedenis. In het midden van de negentiende eeuw bestonden de Nederlandse overheidsinkomsten voor ruwweg de helft uit de nettowinst van de verkoop van Javaanse cultuurproducten. Daarmee werden belastingverlagingen en investeringen in spoorwegen gefinancierd, die de stagnerende Nederlandse economie weer op gang brachten.
Ook andere instituties hadden grote belangen in het cultuurstelsel. De Nederlandsche Handelsmaatschappij (NHM), een voorloper van ABN Amro, speelde een dominante rol in het stelsel, maar op de activiteiten van de NHM gaat het slavernij-onderzoek niet verder in. DNB was direct betrokken bij de financiering van handelsactiviteiten van de NHM, maar ook hier laten de onderzoekers de activiteiten gerelateerd aan het cultuurstelsel grotendeels buiten beschouwing. De Rotterdam-studie vermeldt kort de rol van koffiemakelaars, maar diept dit niet uit. Ook in de onderzoeken over Amsterdam en Utrecht is het cultuurstelsel van onderschikt belang.
Gezien de grote impact op de Indonesische bevolking enerzijds, en de enorme betekenis voor de Nederlandse 19e-eeuwse economie anderzijds, is een onderzoek naar de financiële stromen, die op gang kwamen als gevolg van het cultuurstelsel, belangrijk. Als gemeenten of bedrijven werkelijk in het reine wensen te komen met hun verleden, doen ze er goed aan hun onderzoek breder uit te zetten en ook mee te nemen in hoeverre zij geprofiteerd hebben van dwangarbeid in Indonesië.
Lees ook:
ABN Amro gaat met excuses voor slavernijverleden verder dan andere Nederlandse banken
ABN Amro biedt excuses aan voor zijn slavernijverleden. Firma’s die onderdeel van de bank zijn geworden, haalden in de achttiende en negentiende eeuw een groot deel van hun omzet uit slavernij.
De vraag wat te doen met het slavernijverleden verdeelt Nederland
Twee derde van de autochtone Nederlanders vindt excuses voor slavernij geen goed idee, terwijl Nederlanders met een migratieachtergrond daar in ruime meerderheid wel voor voelen. Werk aan de winkel voor een volgend kabinet.
