Nederland koerst af op langdurige onrust en ontwrichting. Samen met burgers staat de overheid voor radicale keuzes, stelt Jan Rotmans, hoogleraar duurzaamheid & transities aan de Erasmus Universiteit Rotterdam.
When times get rough heet het prachtige nummer van de Nederlandse singer-songwriter Jana Mila. Treffender kan de tijdsgeest niet worden geduid: we gaan zware jaren tegemoet. Europa wordt geconfronteerd met een stapeling van crises die deels te herleiden is tot decennialang falend beleid. Waar andere wereldmachten als China en de VS allang bezig zijn met een energie- en grondstoffenbeleid, is Europa te lang afwachtend en naïef geweest.
Pas nu, wakker geschrokken door de oorlog in Oekraïne, realiseert zij zich dat energie en grondstoffen worden ingezet als moderne wapens in een globale machtsstrijd. De geopolitieke dimensie van de energietransitie wordt steeds belangrijker en daarmee het streven naar energie-autonomie.
In haar drang om snel onafhankelijk te worden van Russisch gas valt Europa noodgedwongen terug op fossiele alternatieven als elders gas kopen, vloeibaar gas importeren en kolen langer gebruiken. Het jaagt de klimaatcrisis verder aan.
We kunnen scherpe fluctuaties verwachten
Met deze noodmaatregelen zijn er, met het nodige geluk, waarschijnlijk net voldoende gasvoorraden om de winter door te komen. Daar ligt echter niet het werkelijke probleem. Door de fossiele reset zal Europa de komende vijf à tien jaar nog sterker afhankelijk zijn van gas en olie en daarvoor letterlijk de prijs betalen. De gas- en olieprijzen zullen vermoedelijk niet lang zo hoog blijven, maar echt goedkoop wordt fossiele energie niet meer. We kunnen scherpe fluctuaties verwachten.
Ook hierdoor raken de klimaatdoelen verder uit zicht, waardoor de instabiliteit nog verder toeneemt. Dit is slecht nieuws voor de Europese burger: de komende tien jaar worden ruig, met blijvend hoge prijzen voor zowel gas als elektriciteit, zelfs als plafonds worden ingesteld.
Sociaal noodplan nodig
Onderwijl moet versneld worden ingezet op verduurzaming, wat ook honderden miljarden euro’s kost. Ook hiervoor zal de gebruiker deels moeten opdraaien. Dit vraagt om een sociaal noodplan om Europese burgers langdurig te ondersteunen. Niet alleen de kwetsbaren dreigen in financiële problemen te komen, ook de middenklasse. Een sociale crisis dreigt en een sociale opstand valt niet langer uit te sluiten. Die ontkiemt al in Engeland en Frankrijk.
Lijkt de urgentie in Europa nu echt doorgedrongen, in Nederland is dat nog geenszins het geval, zoals Frans Timmermans terecht met verbazing constateerde. Politiek Den Haag doet alsof ze nog steeds in control is, terwijl juist Nederland wordt geconfronteerd met een polycrisis. In 1999 beschreef de Franse systeemdenker Edgar Morin deze situatie als met elkaar verweven crises die niet te herleiden zijn tot één oorzaak. Ze draagt systeemrisico’s in zich en vormt zo een potentieel risico voor mens en planeet.
De polycrisis in Nederland is een schier onontwarbare kluwen: de stikstofcrisis is te herleiden tot een landbouwcrisis, die de bouw raakt (woningtekorten, infrastructuur) en schadelijk is voor de natuur- en waterkwaliteit. Die wordt weer door klimaatverandering beïnvloed en bedreigt op haar beurt de energievoorziening door onder meer lage waterstanden, waardoor er onvoldoende koelwater is voor kerncentrales en binnenvaartschepen minder kolen en grind kunnen vervoeren. De energiecrisis kan, samen met de oplopende inflatie en rente, leiden tot een economische recessie, die de groeiende energiearmoede aanwakkert en mogelijk een sociale opstand. Niet alleen energie, ook grondstoffen, water, voedsel en boodschappen worden duurder. Zodanig dat ze voor veel mensen onbetaalbaar dreigen te worden.
Structureel herstelprogramma
Op deze gronden denk ik dat we in Nederland en Europa afkoersen op een langdurige periode van sociale onrust. Wellicht vergelijkbaar met de tweede helft van de 19de eeuw, toen de industriële revolutie sociale en economische ongelijkheid meebracht en veel arbeiders in armoede stortte. De grote maatschappelijke onrust noopte de overheid toen tot radicaal ingrijpen. Er kwam wet- en regelgeving om kwetsbare burgers te beschermen, er kwamen vakbonden om werknemers te beschermen en woningcorporaties voor betaalbare arbeiderswoningen. Het onderwijs werd ingericht voor verheffing van de sociale onderklasse en de macht van grote bedrijven werd gebroken door opsplitsing.
Vertaald naar de huidige tijd zou de overheid met een soortgelijk structureel herstelprogramma kunnen komen, als onderdeel van een reeks radicale maatregelen om de samenhangende crises het hoofd te bieden. Noodverbanden helpen niet langer. Je kunt sleutelen aan het begrip ‘kritische depositiewaarde’, maar dat is het enige gevalideerde model om stikstofneerslag op de natuur te meten. Schuif je dat opzij, dan sta je onmiddellijk weer voor de rechter.
Nederland ontkomt niet langer aan grondige hervormingen van de landbouw en andere transitie-dossiers. Decennia is verzuimd om in te grijpen, dus moeten we dwars door de pijn heen. Maar wel meer dan ooit samen met burgers, anders wordt de sociale onrust nog veel groter. De coronacrisis heeft geleerd dat het cruciaal is om hen perspectief te bieden en helder te communiceren.
Het gaat erom het eerlijke verhaal te vertellen aan burgers: wij staan voor moeilijke tijden, het gaat veel van ons vragen en veel kosten. Maar, het levert nog veel meer op, zoals schone energievoorziening die wél betaalbaar is. Of een circulaire landbouw die wél samengaat met duurzaam natuurherstel.
Het is nu of nooit
Het vraagt om authentiek leiderschap van mensen die rechtop blijven staan in de storm en niet blijven voortmodderen met polderen. Mensen die radicale keuzes durven maken en consequent werken aan een hervormingsprogramma vanuit een visie waar we met ons land naar toe willen. Het is nu of nooit, anders dreigt een sociale opstand van burgers, gevoed door populisten, die onze samenleving kan ontwrichten.
Lees ook:
Duurzaamheid gaat over de toekomst van de economie
Alle schade van de klimaatcrisis moet meewegen. Dan zien we pas wat investeren ons oplevert, stelt Thijs de la Court.
Heilige huisjes of koopkracht: kabinet-Rutte IV staat voor keuze
Simpele ingrepen zijn niet genoeg voor het kabinet om de koopkracht te stutten. VVD, D66, CDA en ChristenUnie staan voor diep politieke keuzes.
Podcast: Van een warme zomer naar een hete Haagse herfst
De zomer begon tamelijk kabbelend, werd al snel broeierig, en kwam door een explosief interview door minister, nee, partijleider Wopke Hoekstra over de stikstofdeadline tot ontploffing.
