Er zijn overeenkomsten tussen het eerste kabinet-Van Agt en het huidige kabinet-Rutte

Bij de presentatie van Dries van Agt als eerste lijsttrekker van het CDA, in het najaar van 1976, omschreef partijvoorzitter Piet Steenkamp hem als 'een blok beton met bloemetjes erop'.

Deze kwalificatie had vooral tot doel tegenover de eigen partij-in-wording de verrassende keuze voor Van Agt, boven de kanonnen Andriessen en Aantjes en de rijzende ster Lubbers, te rechtvaardigen. Maar terloops bevatte zij ook een waarschuwing aan het adres van de politieke tegenstanders: verkijk je niet op hem.

De PvdA verkeek zich in de formatie van 1977 toch op hem en zag het tweede kabinet-Den Uyl in rook opgaan. Van Agt vormde een kabinet met de VVD van Hans Wiegel en slaagde erin met zijn ploeg, die steunde op slechts 77 zetels in de Tweede Kamer, de rit volledig uit te zitten. Een knappe politieke prestatie, temeer daar zes leden van de CDA-fractie vooraf te kennen gaven zich niet aan het regeerakkoord gebonden te voelen. Zij noemden zich loyalisten; wel verbonden, niet gebonden. Zou Rutte op die basis aan zijn derde regeringsavontuur zijn begonnen?

Ik haal de geschiedenis om twee redenen op. Ten eerste om wat meer licht te werpen op de politieke betekenis van Van Agt, die deze week dankzij het tv-programma 'Kijken in de ziel' van Coen Verbraak andermaal de aandacht van de natie heeft getrokken, net als veertig jaar geleden zowel in positieve als negatieve zin. Ten tweede vanwege zekere overeenkomsten tussen het eerste kabinet-Van Agt en het huidige kabinet-Rutte.

Door zijn ongewone verschijning, bommeliaanse taalgebruik, snaaksheden en schelmenstreken, kortom de bloemetjes, is het altijd lastig geweest een objectieve kijk op Van Agt te krijgen, de vingerwijzing van Steenkamp ten spijt. In de politiek is de macht van de beeldvorming nu eenmaal groot en ook vele jaren later nog niet eenvoudig te breken. Bij Van Agt komt er nog bij dat hijzelf, door zijn zelfspot en onthechtende ironie, de politiek sterk relativeerde. Dat was destijds moeilijk te rijmen met zijn politieke strevingen en in deze dagen met zijn ijveren voor de Palestijnse zaak.

Zijn betekenis in de Nederlandse politiek is velerlei. Hij brak, samen met Wiegel, het progressieve momentum, in de zin dat hij de PvdA confronteerde met de grenzen van de polarisatie, zo niet het irreële karakter ervan in de Nederlandse verhoudingen. Hier zie je een parallel met Rutte, die sinds 2012 een strategie voert om het populistische momentum te breken.

Met zijn zonderlinge stijl ontregelde Van Agt niet alleen de PvdA, maar droeg hij sterk bij aan een christen-democratisch bewustzijn. Hij sprak niet alleen rooms-katholieken aan, maar ook protestanten boven de rivieren, die zich door de progressieve, anti-burgerlijke tijdgeest in het defensief gedreven voelden. De drie partijen die zich opmaakten om te fuseren tot het CDA waren in die tijd door zware electorale verliezen verdeeld en verdoold. Van Agt bracht met zijn uitspraak 'We buigen niet naar links, we buigen niet naar rechts' nieuw zelfvertrouwen, dat er vooral op gevoelsmatig niveau sterk toe bijdroeg dat het CDA in 1980 kon worden opgericht.

Zachte 'g'

Misschien is de wijdere betekenis wel dat Van Agt de zachte 'g', die destijds in politiek Den Haag nog op een zeker dedain kon rekenen, emancipeerde en aldus bijdroeg aan de integratie van het katholieke zuiden in de protestants geaarde en door Holland gedomineerde natie. Niet voor niets gaf de 86-jarige in Geldrop geboren Van Agt in het tv-programma af op het nationalisme dat tot zijn ontsteltenis zelfs in het CDA opgang maakt. Misplaatst en onzinnig, noemde hij dat, met een verwijzing naar de langdurig achtergestelde positie van het land beneden de rivieren.

Je kunt je afvragen of die integratie tussen noord en zuid geheel en al geslaagd is. Het sentiment van achterstelling en verongelijktheid wordt in de Nederlandse politiek nog altijd gedragen door de zachte 'g', zowel die van vader en dochter Marijnissen als die van Geert Wilders. Is de SP een product van de ruk naar de VVD van PvdA-voorman Wim Kok in de jaren negentig, of is deze partij (zoals CDA-strateeg Frank van den Heuvel meent) de voormalige linkervleugel van de KVP, de katholieke voorloper van het CDA? Feit is dat deze partij na Van Agt met Lubbers, Brinkman, Heerma, De Hoop Scheffer, Balkenende en Buma een Hollands en later zelfs exclusief protestants gezicht heeft gekregen.

Misschien is de historische tragiek van Van Agt wel deze: op het moment dat hij zich, anders dan sfinxachtige voorgangers als Romme, Beel en Schmelzer, bijna uitdagend als rooms-katholiek en zuiderling presenteerde, was het met de invloed van het middelpuntzoekende katholicisme in de Nederlandse politiek zo goed als gedaan.

Lees ook de Tien Geboden van Dries van Agt: 'De last van De Punt draag ik nog steeds mee'

Lees hier meer columns van Hans Goslinga