Emoties bepalen nu het denken, uiteindelijk gaat dat ten koste van de ziel

Ik vertrok zaterdagmorgen al vroeg naar Amsterdam, want op de agenda stond ‘De revolutie van de hoop’. Nou ja, zo luidde de titel van de jaarlijkse Nexus-conferentie in de Stopera. In mijn hoofd spookten intussen de beelden van het geweld in Rotterdam, de rellen van de wanhoop, aangewakkerd door de alles-moet-weg-profeten die de imperfectie van de democratie aangrijpen om de hele democratie te slopen. Daarbij is iedereen die een politiebusje in de fik wil steken welkom, ook degene voor wie straks in het paradijs van de populisten geen ruimte zal zijn.

Liever dan bij te dragen aan een samenleving die recht tracht te doen aan de lastige verscheidenheid van mensen en ideeën, schilderen ze de burgers een nieuwe samenleving voor, waarin geen wrijving meer zal bestaan, omdat we eindelijk onder elkaar zullen zijn. Het hele volk aan één lange tafel, verenigd in zijn verrukkelijke eigenheid, gevrijwaard van binnenlandse en buitenlandse vijanden. Tot er toch weer onmin ontstaat over wat die eigenheid precies inhoudt en wie daar wel of niet onder valt, dan begint alles weer van vooraf aan. Elke revolutie heeft de neiging haar eigen kinderen te verslinden.

De Nexus-conferentie opende met beelden uit 1989, de val de Muur en de viering daarvan in Oost-Berlijn, waarbij Beethovens Ode aan de Vreugde een Ode aan de Vrijheid werd. Andere tijden, hoopvolle tijden. Het rijk van de onderdrukking was in elkaar gestort, het rijk van de vrijheid had getriomfeerd. Het model van de liberale democratie was het winnende model gebleken, zozeer zelfs dat het einde van de geschiedenis werd afgekondigd, dat wil zeggen: het einde van de historische ideeënstrijd, de uitkomst stond nu vast.

Het was pijnlijk om naar die beelden van 1989 te kijken, zeker voor wie - zoals ik - dat jaar had ervaren als de kans op een nieuw begin, niet alleen voor het Oosten, maar ook voor het Westen. De gasten aan de Nexus-tafel, onder wie Wole Soyinka, Mary Trump, Svetlana Tichanovskaja, Patti Smith en meer dan één politiek-filosofische denker, spraken over de uitgedoofde droom van een vrije en democratische wereld en over het herstel van de hoop - maar hoe, in vredesnaam?

Het is onmogelijk op deze plek te vertellen wat er allemaal door wie gezegd werd, al wil ik niet onvermeld laten dat Patti Smith het deftige discours aangenaam onderbrak met de mededeling dat ze hoognodig ging plassen. Zelf noteerde ik in gedachten het volgende als rode lijn. Met het verdwijnen van zowel God als de Rede als ultieme bron, is het begrip ‘waarheid’ op losse schroeven komen te staan, en zelfs het idee van ‘feiten’. Emoties bepalen nu het denken, vooral angst en woede, die hand in hand gaan. Leiders die daarop inspelen, halen de buit binnen, maar de ‘veiligheid’ die zij bieden gaat wel ten koste van de vrijheid. Erger nog, die gaat ten koste van de ziel, waar nu juist de hoop huist.

Maar ja, wat is de ziel? Zomaar een vraag voor de maandagochtend.