Een vrouw is een vrouw, een man is een mens

Op de site van Neerlandistiek verscheen deze week een boeiend artikel van letterkundige Marie-José Klaver onder de titel De universele jongen. Ze laat daarin zien dat in vrijwel alle officiële acties om lezen te bevorderen een keuze wordt gemaakt voor (prenten)boeken met een getalenteerde, vindingrijke, stoute jongen als hoofdpersoon. Boeken waarin sterke, slimme meisjes de hoofdrol hebben zijn verre in de minderheid.

Juist de CPNB en Stichting Lezen zouden die stereotypen moeten doorbreken om ook meisjes en kinderen van kleur de kans op identificatie te bieden, betoogt zij.

Boeken zijn een spiegel, ze tonen een kind de wereld zoals hij is en zoals hij zou kunnen zijn. Klaver schrijft: ‘Uit onderzoek blijkt dat meisjes al heel jong denken dat talenten en prestaties voorbehouden zijn aan jongens en mannen. Ze zien te weinig voorbeelden van intelligente, getalenteerde meisjes en vrouwen die iets presteren.’ Met als gevolg: ‘Al op zesjarige leeftijd deinzen meisjes terug voor activiteiten die worden geassocieerd met intelligentie. Ze denken dat zij daar niet slim genoeg voor zijn.’

En constateert Klaver: ‘De winnende jeugdromans van de Jonge Jury, gericht op de onderbouw van het voortgezet onderwijs, wemelen van de zwakke meisjes en seksistische stereotypen.’

Ook al krijgen meisjes via de jeugdliteratuur een scheef beeld van hun mogelijkheden, de prestaties van meisjes in het onderwijs laten een opstandiger kant zien. Op de universiteit zijn vrouwelijke studenten in de meerderheid. Misschien geldt dat nog niet in de technische vakken en zeker niet aan de professorale kant, maar ook daar zullen vrouwen een hoger aandeel opeisen.

Fenomenale verbeeldingskracht

In weerwil van wat hun in de literatuur is voorgespiegeld? Of kunnen meisjes zich met hun fenomenale verbeeldingskracht ook herkennen in de brutale en slimme jongens uit de boeken die ze als kind lazen? Is dat de functie van ‘de universele jongen’?

De kwestie werd twintig jaar geleden door schrijfster Susan Sontag in het nawoord bij een roman van Halldor Laxness heel kernachtig geformuleerd: ‘Vrouwen worden niet geacht representatief te zijn voor mensen in het algemeen, maar slechts voor Vrouwen. Alleen een man kan de Mens of de Mensheid vertegenwoordigen – iedereen.’ Sontag heeft gelijk. We zijn tot op de dag van vandaag geconditioneerd de man als mens te zien en de vrouw als vrouw.

In het Engels is man zowel ‘man’ als ‘mens’. In het Frans ook. Nederlands en Duits onderscheiden de twee gelukkig nog. Maar als in het Nederlands een vrouw met ‘mens’ wordt aangeduid is dat negatief.

De vrouw heeft zich eraan gewend een mannelijke hoofdpersoon te zien als ‘mens’ en dus – met enige aanpassingen – als zichzelf. De tegenbeweging vanuit het feminisme heeft niet zozeer geprobeerd een vrouwelijke hoofdpersoon als representant van de ‘mens’ op te voeren. Ze heeft ervoor gestreden juist de vrouw als vrouw literaire rechten te geven. Ze is een volwaardig hoofdpersoon met name in haar strijd voor gelijke rechten of in haar strijd om waardering voor het ‘vrouwelijke’ tegenover het ‘mannelijke’. Maar in alle gevallen is ze vrouw-in-de-verdediging, niet ‘de universele mens’.

Meisjes zijn nog lang geen universele jongens

Er zullen vast wel uitzonderingen zijn maar ik maak me sterk dat de algemene tendens is dat meisjes nog lang geen universele jongens zijn. De standaard ‘man is mens’ geldt nog altijd. Tot nu toe is iedere afwijking ervan een vorm van strijd en protest die de standaard in stand houdt. Mannelijke lezers zien vrouwelijke hoofdpersonen altijd meer als vrouw dan als mens in wie ze zichzelf herkennen.

Wanneer vrouwelijke hoofdpersonen het moeten afleggen tegen de universele jongen, legt de vrouwelijke auteur het ook af tegen de mannelijke collega’s. Het auteurscollectief Fixdit stelt dat probleem aan de kaak. Maar steeds weer wordt het onrecht eerder benadrukt dan opgelost.

Ik schrijf romans met zowel mannen als vrouwen in de hoofdrol. In alle gevallen als ‘mens’ met wie iedereen zich kan identificeren. Als wordt gezegd dat ik romans schrijf met sterke vrouwen als hoofdpersoon, zal ik telkens moeten corrigeren: ‘Sterke mensen’.