Door oorlogstaal uit Moskou is nucleaire dreiging weer actueel. Jan Hoekema doet voorstellen om de risico’s te beperken. Hij is voorzitter van Pugwash Nederland.
Nu de oorlog als gevolg van de Russische inval in Oekraïne een jaar aan de gang is, is het goed om stil te staan bij de risico’s van het gebruik van kernwapens daar of elders in de wereld. De beroemde doomsday-klok van het Bulletin of Atomic Scientists kruipt naar middernacht, en niet voor niets. Toch geloven wij dat een nucleair conflict is te vermijden, mits aan een aantal voorwaarden wordt voldaan.
Het kernwapen is na het eerste gebruik in 1945 al snel omschreven als het ‘absolute wapen’. En dat is het ook. De gevolgen van gebruik zijn zo disproportioneel en apocalyptisch dat speculeren over een beperkte inzet met beperkte gevolgen eigenlijk irrationeel is. Nu vertonen leiders weleens irrationeel gedrag, maar zelfs dan – we noemen geen namen – zijn er mechanismes om de inzet van kernwapens onafhankelijk te maken van de grillen van één persoon, zoals meerdere sleutels.
De nauwelijks verholen dreigementen van Poetin om kernwapens in te zetten hebben we het krediet gegeven dat ze verdienen en met ons vele militaire analisten. Niet per definitie serieus en concreet en geen reden voor nucleair wapengekletter door de Navo. Dat zou immers zowel de eigen troepen als het in Poetins logica ‘te bevrijden’ land verwoesten door een lange periode van straling. Ook de aanvallen, door beide zijden, op kerncentrales bleken uiteindelijk geen serieus nucleair dreigement.
Opschorten, niet opzeggen
Poetin sprak in zijn speech vorige week over ‘opschorten’, niet ‘opzeggen’, van het enige nog geldende nucleaire verdrag tussen de VS en Rusland. In de praktijk verandert dat weinig, de Russen trokken zich in november al terug uit een routinegesprek in het kader van het New Start-verdrag. Dat deden ze om Amerikaanse inspecties te ontlopen, die door corona lang stillagen. Maar een signaal is het uiteraard wel.
Los van Oekraïne was het ook elders een jaar waarin het kernwapen een onrustig bezit bleek. Noord-Korea’s militaire programma leidde tot onrust en speculaties over tegenreacties van Zuid-Korea en Japan. China is in hoog tempo zijn kernwapenarsenaal aan het moderniseren. Iran acht zich niet meer gebonden aan de overeenkomst met de VS en Europa, sinds de VS die onder Trump opzegden. Het land heeft bijna een inzetbaar kernwapen en wapengeschikt uranium. De reacties in het Midden- Oosten zijn te voorspellen; Saudi-Arabië zou een kernwapen willen en militaire vergelding door Israël. Min of meer onopgemerkt bewapenen ook India en Pakistan zich meer en meer.
Pugwash Nederland, een beweging van denkers om de gevaren van nucleaire bewapening te beteugelen, legt een tableau maatregelen op tafel om de dreiging van kernwapens terug te dringen. Uitsluiten is onmogelijk en zo blijft het wapen al meer dan 75 jaar een tikkende tijdbom.
Voorlopig is klassieke wapenbeheersing met afspraken over aantallen wapens niet eenvoudig. We moeten al blij zijn dat het New Start-verdrag ondanks de speech van Poetin nog tot 2026 van kracht blijft en hopen op voortzetting in betere tijden van de Russisch-Amerikaanse dialoog. Er zijn signalen dat er nog een gesprek gaande is tussen Moskou en Washington, eerder dan tussen Moskou en de EU. In tijden van spanning is elke dialoog essentieel.
De twee verdragen over kernwapens, het Non-proliferatieverdrag (NPV) en het Verdrag inzake het verbod op kernwapens (kortweg Nuclear Ban Treaty), zijn oude en nieuwe mijlpalen in de mondiale strijd tegen nucleaire dreiging. Houd ze in stand en steun ze, hoe verschillend ook. Dialoog tussen aanhangers van beide benaderingen zou nuttig zijn.
De Ban Treaty is nog niet rijp voor ondertekening door de Navo-landen, maar is een belangrijk signaal van de wereld over angst voor de gevolgen van een kernoorlog en het principe dat ‘nucleaire slachtoffers’ moeten worden gecompenseerd. Het NPV is onvolmaakt in zijn naleving, maar onmisbaar als rem op nieuwe kernwapenstaten. Eén land trad uit het verdrag (Noord-Korea), laten het er niet meer worden. Positief is dat het NPV verplicht tot nucleaire ontwapenen via een verdrag. Die plicht is door het Internationaal Gerechtshof in 1997 bevestigd. Dat verdrag moet er komen, de Ban Treaty is de eerste, onvolmaakte aanzet.
Militair niet nodig
Nieuwe kernwapens van de VS in Nederland, Duitsland, België, Italië en Turkije zijn militair niet nodig, laat ze dan ook niet toe. Het verwijderen van kernwapens kan in betere tijden een dialoog met Rusland opstarten over denuclearisering. De strategische arsenalen van de VS en Rusland zijn voldoende voor afschrikking – de ultieme functie van het kernwapen met al zijn grote morele mankementen. We moeten werken aan alternatieven voor nucleaire afschrikking en, ultimo, een kernwapenverbod.
Een paar jaar terug, onder Obama, waren de VS dicht bij een verklaring om niet als eerste kernwapens in te zetten. Zo’n no first use-verklaring van de vijf erkende kernwapenstaten heeft meer zin dan ooit, al lost het de problemen van illegaal kernwapenbezit niet op.
En, last but not least, neem maatregelen om de transparantie over kernwapens te vergroten en om risico’s van gebruik te verkleinen. Beperking van het nucleaire risico is de eerste stap om het kernwapen te beteugelen. Ongeautoriseerd, onbedoeld of gebruik door miscommunicatie zou fataal zijn. Er zijn veel maatregelen denkbaar om de gevolgen van zulke fouten te beperken.
Intussen moet er een wapenstilstand, en vrede, komen in Oekraïne. Denk na over een Europese veiligheidsarchitectuur die oorlogen voorkomt. Een herculestaak. Daarbij moeten we werken aan dit pakket maatregelen als opmaat naar een wereld zonder kernwapens.
Lees ook:
Poetin schuift kernwapenverdrag New Start aan de kant
In een toespraak tot het parlement heeft de Russische president Vladimir Poetin het New Start-verdrag over wapenbeheersing opgeschort.
Diplomaten: Inspecteurs in Iran vinden uranium verrijkt tot 84 procent
Er zijn in Iran deeltjes uranium gevonden met een zuiverheid van 84 procent, zeggen diplomaten die op de hoogte zijn van de werkzaamheden van inspecteurs in het land.
