Een inlichtingendienst zonder wettelijke basis, is Nederland een politiestaat?

Dat burgemeesters het demonstranten graag lastig maken, wist ik al wel. Het is niet dat er géén vrijheid van demonstratie is, maar die vrijheid staat wel onder druk en moet steeds bevochten worden, schreef ik onlangs. Maar wat ik niet wist is dat er een politie-inlichtingendienst bestaat waar burgemeesters nauwelijks zicht op hebben en die bovendien functioneert zonder wettelijke basis.

Dat is niet alleen vragen om problemen – die zijn er – het is ook een probleem in zichzelf. Als de macht binnentreedt in het persoonlijke leven van burgers, moet dat juridisch gelegitimeerd zijn en er moet controle op uitgeoefend worden. Als ik het zo tik, denk ik meteen: wat een open deuren, moet je daar nu mee aankomen? Maar inderdaad, uit berichtgeving van RTL Nieuws blijkt dat dat moet.

Want er is dus binnen het politieapparaat een Team Openbare Orde Inlichtingen (Tooi) dat burgers bespioneert, en dit team opereert min of meer in het luchtledige. Terwijl de methodes toch een lichte Stasi-geur verspreiden: infiltratie, het schaduwen van mensen, online en fysiek, werken met (betaalde) informanten, speciale vermelding van personen in politieregisters met als code CTER (Contra Terrorisme Extremisme Radicalisering), het delen daarvan met binnen- en buitenlandse opsporingsdiensten .

Ik begrijp dat inlichtingenwerk altijd een beetje Stasi is, en dat kunnen we als samenleving tot op zekere hoogte accepteren, maar de crux ligt wel daar, bij de samenleving. Die legt langs democratische weg vast welk doel welke middelen heiligt, met de grondwettelijke vrijheden als uitgangspunt. Ontbreekt dit, dan krijg je schimmige toestanden met zeer concrete, akelige gevolgen.

RTL noemt twee voorbeelden. Het eerste betreft een dierenrechtenactiviste die een demonstratie organiseerde bij een slachthuis van vleesbedrijf Vion. De demonstratie werd aangemeld en verliep zonder problemen, maar het inlichtingenteam van de politie registreerde het als een schending van de openbare orde en als dier- of milieu-extremisme. De activiste, die haar politiedossier wist in te zien, weet nu dat ze in de gaten wordt gehouden en dat de politie andere demonstranten heeft geprobeerd te werven als informant, om over haar te berichten. Spookachtig.

Het tweede voorbeeld is nog ernstiger, dat gaat om een man die vrijwilliger was bij een moskee, poogde jongeren tegen te houden die zich bij IS wilden voegen, en zo zelf op de lijst van de politie terechtkwam. Hij werd meerdere keren staande gehouden, vrienden werden ondervraagd, toen hij op vakantie ging naar Mexico werd hij bij de grens tegengehouden, in de boeien geslagen en op een vliegtuig retour huis gezet. Geen strafblad, geen verdenking van strafbare feiten, wel geregistreerd onder de noemer ‘jihadistisch terrorisme’. En daar komt hij niet van af.

Wat is het luchtledige waarin dit gebeurt? Het Team Openbare Orde Inlichtingen valt niet onder de wet op de inlichtingen en veiligheidsdiensten. De verantwoordelijkheid ligt bij de burgemeesters, als hoofd van de politie. Maar die zijn zich daar nauwelijks van bewust, zo blijkt, en kunnen ook nergens aan toetsen. “Dit zijn de praktijken van een politiestaat”, zegt hoogleraar strafrecht Sven Brinkhoff. Het klinkt nogal ruig. Dat is het ook.