Een hof dat toetst aan de Grondwet muilkorft de democratie

Vorige week heeft de commissie-Remkes haar tussenrapport gepresenteerd over de staat van het parlementaire stelsel. Het rapport staat bol van de ambitieuze voorstellen en getuigt van een enorme vernieuwingsdrang. Een prominent voorstel is het instellen van een constitutioneel hof. Hoewel dit voorstel de rechtsstatelijkheid van het bestel ten goede lijkt te komen, past het niet binnen het Nederlandse politieke systeem. Sterker nog, het zal de parlementaire democratie eerder uithollen dan bestendigen.

Op dit moment kan de Nederlandse rechter de wetten die zijn aangenomen door ons parlement niet toetsen aan de Grondwet. Dit verbod wordt enigszins genuanceerd doordat de rechter wel mag toetsen aan internationale verdragen en het Europees recht.

De staatscommissie pleit nu voor een constitutioneel hof dat onze wetten wél aan de Grondwet toetst. De Grondwet moet, zo luidt het rapport, veel meer dan nu het geval is een 'levend document' worden. De commissie lijkt zich niet bewust van twee aanzienlijke bezwaren die kleven aan een constitutionele toetsing.

Ten eerste maakt constitutionele toetsing het mogelijk dat rechters op de stoel van de wetgever gaan zitten. Wanneer de rechters van het constitutionele hof een uitspraak doen over de betekenis van een bepaling van onze Grondwet, is die betekenis in beginsel finaal. Maar deze rechters hebben geen democratisch mandaat en kunnen ongecontroleerd de betekenis van de grondwet vastleggen. Enkel via het hof zelf of per grondwetswijziging kan die betekenis worden aangepast. Die tweede optie is een zeer ingewikkeld proces van de lange adem. Democratische meerderheden worden dan opzijgezet en de speelruimte van het parlement wordt ingeperkt. Zo muilkorft het constitutionele hof de democratie.

Ten tweede hebben rechters de neiging om de Grondwet expansief te interpreteren. Een mooi voorbeeld is het Amerikaanse Hooggerechtshof. De negen rechters die daarin zetelen, hebben het laatste woord over de betekenis van de Amerikaanse Grondwet. Hoewel er in die Grondwet niets over het huwelijk staat, extraheerden zij hieruit toch een recht op het homohuwelijk.

Dit is problematisch. Terwijl in Nederland het homohuwelijk een logisch gevolg was van het maatschappelijke en parlementaire debat, is het in Amerika via de rechter ingevoerd. Hierdoor ontbreekt in Amerika een brede maatschappelijke overtuiging die deze beslissing draagt. Dat heeft een contraproductieve werking op het hogere doel, de acceptatie van het homohuwelijk. Maatschappelijke verandering dient te worden gefaciliteerd door het parlement en niet door rechters.

Dit doet natuurlijk niets af aan het beginsel dat onze wetten niet in strijd dienen te zijn met de Grondwet. Maar de grondwettelijkheid van onze wetten kan beter gewaarborgd worden door meer tegenmacht binnen de politiek zélf te organiseren. Denk hierbij aan het verstevigen en benadrukken van de rol van de Eerste Kamer als chambre de réflexion. Het depolitiseren van deze Kamer zou hier een uitkomst kunnen bieden. Ook zou er werk gemaakt kunnen worden van een sterker dualistische Tweede Kamer. Zo kan de staatscommissie een advies geven om in de toekomst in te zetten op minderheidskabinetten.

Op deze manier kunnen we de grondwettelijkheid van de wet op een legitieme wijze waarborgen. De rechter neemt dan geen plaats op de stoel van de wetgever. Evenmin komt de democratische besluitvorming in de knel door expansieve rechterlijke interpretaties. Om de rol van het parlement te verstevigen kan de staatscommissie de constitutionele toetsing dus maar beter laten varen.

Lees ook:

Adviseur: Kamer dreigt machteloos te worden, tijd om stevig in te grijpen.

De commissie-Remkes kwam met een tussenrapport over hervorming van het parlementaire stelsel. Commissieadviseurs Scholten en Franken hebben nog verdergaande plannen.

Versterk de Eerste Kamer als waakhond van de burgers

Vlak voordat het referendum de nek om wordt gedraaid, zorgt de staatscommissie-Remkes ervoor dat het op de politieke agenda blijft staan.