Doe recht aan de geschiedenis: maak van Ayasofya een gebedshuis voor moslims en christenen

De Ayasofya in Istanbul wordt weer een moskee. Reacties op deze bestemmingswijziging uit het Westen zijn meestal negatief. Maar waarom eigenlijk? Zelf ben ik veel bezig met de toekomst van het religieus erfgoed in Nederland en ik kom tot een andere waardering van Erdogans besluit. Waarom zou het niet goed zijn om van een gebouw, dat lang een religieuze bestemming had en nu in gebruik is als museum, weer een gebedshuis te maken?

Het probleem van het besluit ligt in de verstrengeling van politiek en religie en niet in de transformatie van museum naar gebedshuis.

Van 537 tot 1453 was het een christelijke kathedraal, Hagia Sophia. Vanaf 1453 was het een moskee, maar daar kwam in 1934 een eind aan door een staaltje ideologische gedrevenheid van Kemal Atatürk. In zijn pogingen om alle islamitische invloed systematisch te verwijderen uit het Turkse publieke leven, maakte hij hardhandig een einde aan de islamitische erediensten in dat gebouw. Gebedstapijten werden in stukken gesneden, kroonluchters omgesmolten, de bijbehorende school gesloopt. Een minaret werd omgehaald en de overige zouden hetzelfde lot zijn beschoren als het technisch uitvoerbaar was geweest, zegt journalist Soumaya Ghannoushi.

Weliswaar werden oude christelijke fresco’s weer zichtbaar nadat de witte pleisterlaag die hen bedekte was verwijderd, evenals marmeren vloerdecoraties als de Omphalion. Maar lange tijd verkeerde het gebouw in slechte staat.

De transformatie van Ayasofya was deel van een heftige richtingenstrijd

Ayasofya werd geen museum op de wijze waarop de Nieuwe Kerk in Amsterdam een stichting werd voor culturele activiteiten, omdat de toenmalige Nederlandse Hervormde Kerk de kosten niet meer kon opbrengen voor instandhouding van het gebouw. De transformatie van Ayasofya tot museum was onderdeel van een heftige strijd over de richting van de Turkse republiek. Er zijn altijd Turken geweest die ertegen waren en de onttrekking van ‘hun’ moskee als een verlies ervoeren. De laatste twintig jaar, sinds het Turkse leger niet langer het Turks secularisme met dwang in stand weet te houden, zijn deze stemmen luider geworden. Zo bezien is het verklaarbaar dat het Turkse gerechtshof – beïnvloed door Erdogan – dit besluit uit 1934 van Atatürk onwettig heeft verklaard.

Dit cultureel erfgoed hoeft niet aangetast te worden door het besluit om er weer een moskee van te maken, zolang het gebouw – inclusief de overgebleven Byzantijnse fresco’s – in goede staat wordt gehouden en het publiek toegankelijk blijft. En dat lijkt de regering te beloven, hoewel het gebouw nu wel beheerd zal worden door het ministerie voor godsdienst en niet door het ministerie van cultuur.

Helaas zijn het opnieuw vooral politieke motieven waardoor dit gebouw weer in ere wordt hersteld als gebedshuis. Net als Atatürk is Erdogan met zijn handelswijze vooral gericht op de binnenlandse politiek. Nu Erdogan van alle kanten wordt belaagd, neemt hij dit besluit om zo zijn achterban tevreden te stellen.

Nog erger is zijn ‘neo-Ottomaanse’ opstelling. Hij wil in de voetsporen treden van sultan Mehmet de Veroveraar, die in 1453 Constantinopel innam en Hagia Sophia in een moskee veranderde. Dit is een teken dat hij een islamitisch Turkije ziet als voortzetting van dat oude islamitische rijk. Zo is het herstel van het gebed in de Ayasofya niet zozeer een daad van vroomheid, maar een uiting van een politieke identiteit.

Die identiteit is gevaarlijk voor minderheden. De Republiek van Turkije heeft vanaf de tijd van Atatürk sterk de neiging gehad om de sporen van andere bevolkingsgroepen uit de nationale geschiedenis te wissen. De Armenen en de Koerden zijn daar een voorbeeld van. Het leven van niet-moslims in Turkije is ook nooit makkelijk geweest.

Misschien zou de beste optie een variant zijn op het voorstel van de Armeense patriarch van Istanbul: dat Ayasofya een gebedshuis wordt waar zowel moslims als christenen ruimte wordt geboden. Zo doe je meer recht aan de complexe geschiedenis van dit gebouw en voorkom je wat het nu wordt: een symbool van de verstrengeling van politiek en religie.

James Kennedy is een Amerikaanse historicus en decaan van het University College Utrecht. In Trouw geeft hij om de week zijn visie op de Nederlandse en Amerikaanse samenleving. Lees hier meer columns van James Kennedy.