De inktzwarte keerzijde van efficiëntie: oneerlijke verdeling van de ruimte en een ongezonde leefomgeving

Bij ‘inrichten’ denk ik aan mijn eigen huis. Verschillende ruimtes hebben een specifieke functie, en die functie heeft natuurlijk invloed op de inrichting. In alle ruimtes moet het tegelijkertijd ook aangenaam en leefbaar zijn. Dat laatste zijn we bij de ruimtelijke inrichting van Nederland uit het oog verloren.

In plaats van leefbaarheid voeren optimalisatie en efficiëntie de boventoon. We hebben efficiënte snelwegen, landbouw, fabrieken, kassen en distributiecentra. Die zijn ingericht om slechts een enkele functie te optimaliseren. Deze ideologie van efficiëntie heeft een inktzwarte keerzijde. Effi­ciënte ruimte is vervreemdend, zielloos en schadelijk voor mens en natuur.

Binnen deze efficiënte ruimtes is – vaak onzichtbaar – veel leed: slechte omstandigheden en exploitatie van mensen en dieren, bijvoorbeeld in slachthuizen en in de tuinbouw. Bovendien komt deze inrichting met zogenoemde sacrifice zones: in de buurt van die snelwegen, vervuilende bedrijven en intensieve veehouderij is de levensverwachting lager, het risico op ziektes als kanker, luchtwegaandoeningen en parkinson groter. Daarnaast is er sprake van verlies aan welbevinden, natuur en biodiversiteit.

De conclusie is dat we bij de inrichting van onze ruimte belangrijke publieke waarden zoals natuur, gezondheid en welzijn ondergeschikt hebben gemaakt aan de private winst die wordt geboekt dankzij optimalisatie en efficiëntie.

Een hardnekkige mythe

Hoe hebben we dit zover laten komen en waarom doen we hier niks tegen? Oorzaken zijn niet alleen de decentralisering van beleid en de afbouw van ruimtelijke ordening. Het is ook een hardnekkige mythe dat economische groei in bruto nationaal product nodig is en dat die iedereen ten goede komt.

Deze mythe legitimeert de focus op efficiëntie, maar het blijft een mythe omdat het gewoon niet waar is. Groei in bruto nationaal product is ongeschikt als doel van economisch beleid. Als doelstelling leidt het bovendien tot een sterke toename van de ongelijkheid, zowel in Nederland als elders op de wereld.

Dat betekent dat de groeiende economische opbrengst meer en meer terecht komt bij een steeds kleiner deel van de bevolking. Dit is het deel van de bevolking dat profiteert van het gebruik van de ruimte. Zij werken niet in deze monofunctionele op ­efficiëntie gerichte ruimtes en ze wonen niet in de sacrifice zones. Ze leven van de winst die wordt gegenereerd door de exploitatie van arbeid en natuur.

Dit kan zo niet verder. De vernietiging van natuur door vervuiling stuit op juridische grenzen. Klimaatverandering vraagt om ander gebruik van de ruimte. De drinkwatervoorziening is in gevaar en de volgende epidemie als gevolg van intensieve veehouderij wacht om de hoek.

Alle inwoners van Nederland hebben recht op een gezonde leefomgeving, natuur en biodiversiteit, betaalbaar wonen, duurzaam voedsel, en fatsoenlijk werk. De overheid moet deze publieke waarden garanderen en dat kan alleen met ander ruimtegebruik.

Naïef optimisme

Hoe krijgen we het voor elkaar om de ruimte anders in te richten? Aan kennis, goede ideeën, verdienmodellen en positieve visies geen gebrek. De studies en rapporten over hoe we beter en eerlijker met onze ruimte om kunnen gaan, struikelen over elkaar.

Dit optimisme is echter misleidend, zelfs wreed en naïef, als je de obstakels die verandering tegenhouden niet ter discussie stelt. Die obstakels zijn de private belangen van de kleine, maar machtige minderheid die profiteert van onze ruimte, en de financiële instrumenten en wet- en regelgeving die deze belangen bevorderen en eenzijdig sturen op efficiëntie. Daardoor krijgen de vele duurzame visies en alternatieven die natuur, voedsel, sociale inclusie, rechtvaardigheid en welvaart combineren geen gelijke kans.

Neem agro-ecologie als voorbeeld, een andere benadering van landbouw. Het is een vorm van voedselproductie die de principes van ecologie, biodiversiteit en sociale inclusie volgt zonder gebruik van kunstmest en gif. Voorlopers laten zien dat agro-ecologie duurzaam is, economisch gezond kan zijn en zonder subsidie kan.

De ongelijke toegang tot kapitaal en grond, en oneerlijke concurrentie van zwaar gesubsidieerde en vervuilende intensieve landbouw, vormen een grote hindernis. Er is veel belangstelling om dit soort bedrijven te beginnen, maar ze komen nauwelijks van de grond.

We hebben echte verandering nodig, die deze obstakels bij de wortel aanpakt. Eén van de sleutels tot deze diepere transformatie is hervorming en democratisering van de toegang tot en het gebruik van ruimte. Dit kan via het idee van de commons, ook wel bekend als meenten en gemene gronden.

Volgens dit idee kun je grondgebruik niet aan de markt overlaten, want dan domineren economische belangen. Alleen als je de financiële waarde van de grond afhaalt, kan de verscheidenheid aan ecologische, culturele, economische en sociale waarden een kans krijgen. In een common beslissen omwonenden en gebruikers gezamenlijk over gebruik en inrichting van grond. Dit zorgt voor de diversiteit aan waarden die nodig is om de ideologie van efficiëntie te weerstaan en ruimte te creëren die voor en van ons allemaal is. Binnen het project BIOtraces wordt samen met Voedselpark Amsterdam dit idee verder ontwikkeld. Ook elders in Europa leeft de behoefte om een sprong te maken naar een samenleving die meer in harmonie is met de natuur en aansluit bij de Green Deal van Eurocommissaris Frans Timmermans. Wetenschappers uit negen landen werken eraan.

Provincies kunnen beginnen

Deze sociale evolutie naar een andere inrichting van de ruimte vraagt om institutionele hervormingen. Provincies en waterschappen kunnen daar direct mee beginnen.

De verschillende overheden kunnen allereerst hun eigen grondposities anders inzetten. Daarnaast kunnen ze door middel van instrumenten als ruimtelijke ordening, vergunningen en pacht de commons-principes verankeren in het ruimtegebruik. Op die manier bevorderen ze duurzaamheid en publieke waarden zonder dat dit per se veel geld hoeft te kosten.

Door de stikstofcrisis is urgentie ontstaan om onze ruimte anders in te richten. Urgentie kan leiden tot ondoordachte maatregelen, die de eenzijdige focus op zielloze efficiëntie alleen maar versterken. Dan krijg je maatregelen die problemen voor volksgezondheid en de kwaliteit van het landschap níet oplossen. Maar ook klimaatacties die slecht zijn voor biodiversiteit, of natuurmaatregelen die sociale inclusie en rechtvaardigheid in de weg staan.

Laten we niet dezelfde fouten maken waardoor de recente crises zijn ontstaan en de urgentie van de problematiek aangrijpen voor diepere transformatie. Laten we kiezen voor een inrichting van ruimte die diverse waarden vervult en die aangenaam en leefbaar is, zodat we ons er allemaal thuis kunnen voelen.

Lees ook:

Eerder in deze serie: Doe zoals op de Veluwe, creëer overal nieuwe landschappen

De Veluwe is wellicht het bekendste natuurgebied van Nederland. Maar ooit was het landbouwgebied, tot landbouw er niet meer mogelijk was. En nu is dit voormalige boerenland hét voorbeeld waar we in Nederland naar toe zouden moeten: een rewilding-landschap avant la lettre.

Meer dan ooit draaien de Provinciale Statenverkiezingen om onze ruimte

Landelijke partijleiders mogen dan de indruk wekken dat de Provinciale Statenverkiezingen vooral belangrijk zijn voor de Eerste Kamer, voor de burger staan er andere zaken op het spel. In de provincies tekent zich steeds duidelijker een strijd af: die om de schaarse ruimte.