De grafiek in de krant jaagt de lezer angst aan

De gasprijs stijgt wereldwijd fors maar op de voorpagina van Trouw nog duizelingwekkender. Terecht?

De kwestie

De gasprijs stijgt duizelingwekkend, suggereert een grafiek op de voorpagina van afgelopen dinsdag: in twee maanden van bijna onderop de pagina (73 dollar per eenheid), naar bovenaan (345 euro). Die laatste prijs is de ‘piek’ van de dag, staat erbij. Ook olie stijgt, maar een stuk minder. De grafiek staat naast een artikel onder de kop ‘Oorlog kan leiden tot recessie in Europa’.

De standpunten

Heel terecht om er de gasprijs uit te lichten, tekent een lezer aan, maar was het niet eerlijker om onderop de pagina gewoon met het nulpunt te beginnen? Nu staat die eerste prijs van 73 euro vrijwel onderaan. Gevolg is dat de stijging nog groter lijkt dan de werkelijkheid. Hij verwijst naar het befaamde boek How to lie with statistics, dat dit noemt als manier om verschillen groter te laten lijken dan in werkelijkheid. “Ik lees Trouw voor de waarheid”, concludeert de lezer: laat de redactie bij deze zorgelijke ontwikkelingen niet onnodig veel paniek zaaien.

Een zo smalle en hoge grafiek is uitzonderlijk. Er is van tevoren nagedacht over de vorm, legt de cartografe uit die deze afbeelding maakte. “In feite is het een uitgeklede grafiek, een illustratie van de trend die te zien is. Daar werd om gevraagd.” Dat de afbeelding in de kleuren van Oekraïne werd uitgevoerd, moest duidelijker maken dat het om een illustratie ging. Zij had het idee dat de lezer dit zou herkennen. Was het een volwaardige grafiek gebleven, dan had ze duidelijk gemaakt dat de onderkant niet het nulpunt was. Als ze hier onderaan met nul was begonnen, was de bodemprijs hoger komen te liggen, maar de lijn zou nog steeds heel sterk stijgen. “Dat had niet veel uitgemaakt: het beeld bleef bijna hetzelfde.”

Bij het maken van een grafiek moeten altijd keuzes gemaakt worden, zegt de cartografe. “Wij verzinnen niets, we leggen wel accenten. Net zoals de redactie keuzes maakt bij het opschrijven van tekst of bij de selectie van foto’s. Wij zijn niet zoals het CBS, dat de zaken alleen maar weergeeft: wij zijn er ook voor om de boodschap van een artikel duidelijk te maken.”

Ook de economieredacteur die het artikel naast de grafiek schreef, zegt dat de grafiek vooral als illustratie is bedoeld. “Om te laten zien hoe sterk de stijging in korte tijd is. De grafiek doet zijn werk goed, als je deze lezer hoort misschien wel iets te goed.” De grafiek werd in de loop van de dag gemaakt, toen was de slotkoers van die dag nog niet bekend. Die kwam uit op 227 euro, dus wel flink lager dan de ‘piek’ in deze grafiek.

De economieredacteur had eerst voorgesteld om de olie- en gasprijzen over langere tijd weer te geven. “Dan zie je dat het lang gelijk blijft, sinds vorig jaar stijgt en dat het nu ineens hard gaat. Maar er werd gekozen voor een verticale grafiek.” De chef die de krant van die dag indeelde, staat daar nog steeds achter. “Het is zeker belangrijk om het hoofd koel te houden, ook in een oorlog. Maar deze stijging is erg opvallend. Iedereen krijgt er last van, met hogere energieprijzen. Dat mag je best op deze manier illustreren.”

Het oordeel

Als illustratie van het artikel en de trend die daarin wordt besproken, is deze grafiek fraai en geslaagd. De gasprijs is immers bijna vervijfvoudigd in korte tijd. De keuze voor een smalle grafiek over de volle hoogte van de krant – waardoor de verschillen per definitie groot lijken – is daarom te verdedigen. Net als de keuze voor de maximumprijs van de laatste dag, die lager ligt dan de slotkoers maar toch de paniek aangeeft. Dat staat er bovendien bij.

De illustratie is echter ook een grafiek: met getallen, lijnen en punten. Dat is de vorm waarin een lezer inzicht krijgt in de precieze ontwikkelingen uit het artikel. Wie nu enkel het beeld bekijkt en niet de getallen, kan de indruk krijgen dat de gasprijs vijftien keer zo hoog is geworden, terwijl dit in werkelijkheid vijf keer is. In de vorm van een grafiek zou het beter geweest zijn om te beginnen op het nulpunt onderaan. De lijn zou dan iets minder omhoog gegaan zijn, maar nog steeds fors. Dus nee, van ‘liegen met statistiek’ is hier geen sprake. Maar nu er al was gekozen voor een heel smalle en hoge grafiek, met ook nog een eigenlijk te hoge dagpiek bovenaan, was het nulpunt onderaan toch een betere keuze geweest. Let hierop bij de heftige grafieken die ongetwijfeld nog gaan komen. De lezer heeft gelijk: juist in een onzekere tijd kan de krant beter kiezen voor de toch al schokkende werkelijkheid dan voor de nog schokkender illustratie daarvan.