Column
De geschiedenis maakt het heden 'great again'
Het toeval bestaat, maar als het toeslaat is het altijd weer verrassend. Ik zat zaterdag het interview met de Israëlische historicus Motti Golani in deze krant te lezen - over het bedekken van Palestijns land als een poging de Palestijnse geschiedenis te bedekken - toen er een pakje door mijn brievenbus viel met daarin het boek 'Herinnering' van de Israëlische filosoof Avishai Margalit, in het Engels verschenen als 'The Ethics of Memory'. Ik spreek Margalit binnenkort in Jeruzalem en daar verheug ik me zeer op vanwege de rijkdom van zijn denken.
De nationale herinnering of het collectieve geheugen is een beweeglijk dier dat dezer dagen nogal tekeer gaat. Golani zei het mooi: "Geschiedenis loopt van het verleden naar het heden. Collectief geheugen loopt van het heden naar het verleden." De geschiedenis is zijn gang al gegaan, nu is het aan ons om er een verhaal van te maken, en dat is waar Margalit zich in zijn boek mee bezighoudt. Het is volgens hem belangrijker de 'morele nachtmerries' te herinneren dan de 'momenten van menselijke triomf', omdat 'kwade krachten de moraal pogen te ondermijnen door het verleden te herschrijven en de collectieve herinnering te beheersen'.
Het is niet moeilijk te zien dat dit alom speelt: de geschiedenis is actueler dan ooit en overal wordt het verleden ingehuurd om het heden 'great again' te maken. Poetin grijpt terug op tsaristisch Rusland, Erdogan op het Ottomaanse Rijk, IS op het kalifaat, in Polen en Hongarije regeert de heimwee naar het begin van de 20ste eeuw en ook in Nederland - de voorbeelden zijn nogal uiteenlopend, dat geef ik toe - laait de behoefte op aan een nationaal verbindend verhaal. Ontroerend: zowel Jesse Klaver als Geert Wilders heeft daarvoor zijn oog laten vallen op de Acte van Verlatinghe uit 1581, waarmee Nederland zich losmaakte van Spanje. Ze lezen er beiden wel iets anders in.
Ongerechtigheden
De neiging het verleden naar eigen hand te zetten - en alle ongerechtigheden te bedekken - is wellicht het sterkst bij autocratische leiders zonder legitiem mandaat. Terreur uitoefenen en angst aanjagen werkt altijd, maar wie erin slaagt zijn onderdanen te laten geloven in een gezamenlijke historische missie bereikt zoveel meer. Margalit citeert Ralph Inge: "Een man kan voor zichzelf een troon van bajonetten bouwen, maar hij kan er niet op zitten."
Ook democratieën - die hun legitimiteit baseren op actuele verkiezingen en niet op een al dan niet denkbeeldige geschiedenis - kunnen niet zonder een besef van een collectief verleden; zij moeten, aldus Margalit, een 'gemeenschap van herinnering' vormen. "Als leefwijze moet ze onder de burgers een traditie opbouwen van loyaliteit aan hun gedeelde grondwet, instellingen en eerlijke procedures." Daarvoor zijn merkstenen nodig; Actes van Verlatinghe, kronieken van grootsheid en menselijkheid, en ook van veldslagen, triomfen en nederlagen, revoluties en contra-revoluties, moordpartijen en schanddaden - de hele bliksemse boel. Een land dat in zichzelf slechts heroïsme ontdekt, verdient veel wantrouwen.
