De dood van Zeev Sternhell voelt als een streep onder het verlies van wat Israël had kunnen zijn

Terwijl Israël zich opmaakt voor de formele annexatie van een groot deel van de Westelijke Jordaanoever en zich zo definitief onttrekt aan de internationale rechtsorde, overleed gisteren in Jeruzalem een man die de Holocaust overleefde, vocht in vier Israëlisch-Arabische oorlogen en vooraanstaand wetenschapper werd, internationaal geroemd om zijn analyse van het fascisme. Een man die zich bovendien liet gelden als een hartstochtelijk tegenstander van de Israëlische bezettingspolitiek.

Ik heb het over Zeev Sternhell, wiens overlijden op 85-jarige leeftijd voelt als zoveel meer dan het afscheid van één man, het voelt als een streep onder het verlies van wat Israël had kunnen zijn, wellicht had willen zijn, en steeds minder is. Ik ontmoette hem in 2017 voor een interview in zijn huis in West-Jeruzalem, een hartelijke man, precies en rustig formulerend, ondanks de tragiek in zijn woorden.

Tweede geboorte

Toen hij als 16-jarige jongen aankwam in Israël, was dat zoiets een tweede geboorte geweest. “Ik was niet langer het voorwerp van het handelen van anderen en werd een eigen persoon.” Maar nu, aan het einde van zijn leven, moest hij concluderen dat het beloofde land niet de liberale democratie was geworden waarin hij had geloofd. “Wat misschien wel betekent dat ik hier niet op mijn plaats ben.”

Sternhell werd in 1935 geboren in het Poolse Przemysl, dat eerst werd bezet door de Russen en vervolgens door de Duitsers. Zijn vader stierf een natuurlijke dood, zijn moeder en zus werden door de nazi’s vermoord. Sternhell overleefde de oorlog als onderduiker in een Pools gezin, liet zich na de bevrijding dopen en was zelfs misdienaar in de kathedraal van Krakau. In 1946 vertrok hij naar familie in Frankrijk, om in 1951 te emigreren naar Israël. Als hoogleraar in de politieke wetenschappen bestudeerde hij het nationalisme, het fascisme en de tegenreactie op de Verlichting, waarschuwend dat Israël ‘niet immuun is voor het denken waar Europa slachtoffer van werd’. Het leverde hem de vijandschap op van het Joods-nationalistische kamp; in 2008 was hij doelwit van een aanslag, waarbij hij licht gewond raakte.

Manipulatie van de internationale opinie

Tot begin dit jaar schreef Sternhell nog columns in de Israëlische krant Haaretz, en daarin keerde hij zich fel tegen de annexatieplannen van premier Netanyahu en tegen diens manipulatie van de internationale opinie. Het was tijdens het World Holocaust Forum dat hij Donald Trump zijn zegen liet geven aan de inlijving van Palestijns gebied, een timing waarmee Netanyahu zijn critici vakkundig de pas afsneed, aldus Sternhell. Met de Holocaust als dekmantel en de aanklacht van antisemitisme altijd bij de hand, werd de te verwachten oppositie bij voorbaat verdacht gemaakt. Cynisch vond Sternhell dat: het antisemitisme dat de Joden rampspoed bracht werd zo een wapen om een nieuwe apartheid – want dat betekent de annexatie – door te kunnen voeren.

Na afloop van ons gesprek in 2017 liet Sternhell me buiten via zijn tuin. Het was zomers, volop bloemen, prachtig. Hij maakte een ontheemde indruk.

Drie keer per week schrijft Stevo Akkerman een column waarin hij de ‘keiharde nuance’ en het ‘onverbiddelijke enerzijds-anderzijds’ preekt. Lees ze hier terug. Abonneer je op zijn column in onze mobiele app en lees hem als eerste.