Argumenten overtuigen niet zomaar, om complottheorieën de wereld uit te helpen. Er is een betere infrastructuur nodig voor wetenschappelijke kennis, betoogt Tjesse Riemersma, docent filosofie.
Complottheorieën worden vaak beschreven met een epidemiologische blik. Ze ‘verspreiden’ zich, zijn net zo ‘viraal’ als het coronavirus, of we noemen ze infodemieën. Dat komt niet enkel omdat het woordenboek deze dagen toch al op die begrippen open ligt.
Het hoge reproductiegetal danken ze aan hun sensationele inhoud, zoals Arjen Lubach dat onlangs liet zien. De YouTube-fuik voert je aldoor extremere content om je aandacht te bewaren. Op Twitter is dat niet anders. In data-onderzoek van de Universiteit Utrecht en De Groene Amsterdammer is te zien hoe 5G en corona met elkaar vervlochten raken in de hoofden van tweetende complotdenkers.
Maar het uitwisselen van vormen tussen epidemieën en complottheorieën brengt ook nog iets anders met zich mee: het gevoel dat iemand van een complottheorie kan genezen zoals je dat van een besmettelijke ziekte kunt. Alsof je daarna weer ‘normaal’ bent. Onzin, natuurlijk. Net als dat genezen niet automatisch betekent dat je gezond bent, is het ook niet het geval dat, wanneer mensen van complottheorieën genezen, ze automatisch terug veranderen in rationele, nieuwslezende burgers. Rationaliteit is geen fabrieksinstelling.
Rationaliteit is nooit een gegeven
Rationaliteit is op z’n minst een ideaalbeeld, op z’n best een uitkomst, maar nooit een gegeven. Laten we niet vergeten dat ook wetenschappelijke kennis zich ‘verspreidt’ als een virus. Feiten hebben het nare imago dat ze voor zichzelf spreken, maar er is een heel apparaat aan instituties nodig om die feiten de wereld in te begeleiden en ze aan mensen te hechten.
Universiteiten, kranten, scholen; het zijn de superspreaders van wetenschappelijke kennis en rationaliteit. Door complotdenkers weg te zetten als tijdelijke afwijkingen van die fabrieksinstelling, vergeten we te kijken naar het apparaat dat wetenschappelijke kennis ‘viraal’ maakt.
We benaderen complottheorieën en wetenschappelijke kennis op verschillende manieren. Bij complotten is er oog voor de manieren waarop ze zich verspreiden en langs welke kanalen ze dat doen. De kuchjes en de niesjes. We pluizen de infrastructuur uit, Youtube en Facebook, en wijzen superspreaders aan, zoals Lange Frans. Dat doen we om daar verandering in te brengen.
Bij wetenschappelijke kennis nemen we echter aan dat die er gewoon ís. We nemen de infrastructuur voor lief en doen niet te veel ons best die te versterken.
Laten we daarmee kappen. Er is te veel aandacht voor het geïsoleerde probleem van complottheorieën, en te weinig voor de structurele erosie van de publieke kennisvoorziening. Laten we de vraag over hoe we de verspreiding van complottheorieën tegengaan, altijd vergezellen met de vraag over hoe we de verspreiding van wetenschappelijke kennis en het vertrouwen daarin kunnen verbeteren. Zonder het tweede heeft het geen zin om complottheorieën te bestrijden. Straks zijn we genezen van de ziekte, maar is er geen gezond lichaam meer.
Een op de zes Nederlanders is laaggeletterd
Want kijk maar: regionale kranten verdwijnen en het grootste deel van de freelance-journalisten werkt onder het minimumloon. Een op de zes Nederlanders is laaggeletterd en kinderen lezen steeds minder boeken. Universiteiten concurreren liever om internationale rankings dan dat ze zich toeleggen op relevante maatschappelijke problemen.
‘Maatschappelijke impact’ van wetenschappelijk onderzoek staat te vaak synoniem met nut voor het bedrijfsleven. En YouTube staat vol met complottheorieën, maar je treft het NOS-journaal er niet aan.
Complottheorieën wegzetten als ziekte of het werk van ‘gevaarlijke gekken’, aldus columnist en schrijver Tommy Wieringa, is een vrijbrief om niet naar onszelf te kijken.
‘Vertrouwen in de wetenschap’ is niet de fabrieksinstelling van ieder mens, tijdelijk in de war gebracht door een complottheorie. Het is op z’n best een broze constructie die verpietert als je het zomaar voor lief neemt.
Lees ook:
Pizzagate, Deep State, 9/11 en corona: waarom complottheorie QAnon zo populair is
QAnon is met afstand de populairste complottheorie van Nederland. Waarin schuilt de aantrekkingskracht?
De coronacrisis zet complotdenkers aan tot actie, hoe zorgwekkend is dat?
Het verzet tegen de coronamaatregelen radicaliseert. En niet alleen rond corona blijkt dat wat begon als een online complottheorie, nu mensen tot actie aanzet. Hoe zorgwekkend is dat?
