Breek de democratie open, zodat ook niet-hoogopgeleiden meetellen

Forum voor Democratie wist bij de afgelopen verkiezingen een grote schare kiezers voor zich te winnen. Na de uitslag buitelden de verklaringen over elkaar heen: meer mensen dan ­gedacht, hadden zich laten verleiden door het nationalistische ge-oehoe van Forum. Anderen opperden dat economische onzekerheid, ongelijkheid of statusverlies doorslaggevend waren geweest voor kiezers.

Een veel hardnekkiger maar minder genoemd motief, dat kiezers beweegt om op Forum te stemmen, of op willekeurig welke ‘inbreker’ in het politieke bestel, die zich de afgelopen twee decennia ook maar aandiende: slinkende mogelijkheden voor lager en middelbaar opgeleiden om hun burgerschap, hun invloed en toegang tot de macht, volwaardig te kunnen uitvoeren.

Diepe kloof

Zij bonzen op de dichte deuren van de democratie en ze ervaren een diepe kloof tussen zichzelf en de binnen­wereld van de politieke macht.

Eerder dit jaar rapporteerde de staatscommissie parlementair stelsel dat die ervaring méér is dan gevoel. Er is daadwerkelijk een groeiende twee­deling tussen hoogopgeleiden en lager en middelbaar opgeleiden. In de eerste plaats uit zich dat in een tekortschietende inhoudelijke vertegenwoordiging van die laatste groep in de politiek, bijvoorbeeld op het gebied van migratie

en Europa. Opvattingen in de Tweede Kamer zijn vaak een weerspiegeling van de meningen van een hoogopgeleide bovenlaag. Een aanzienlijke groep, zo’n 30 procent van de kiezers, dreigt daardoor helemaal af te haken.

Participatie-elite

De representatie loopt niet alleen inhoudelijk mank. Nederland is feitelijk een diplomademocratie, die een participatie-elite voortbrengt. Om van politieke betekenis te kunnen zijn, moet je in het bezit zijn van een diploma van het hoger onderwijs en lid zijn van een ­politieke partij.

Politicoloog Tom van der Meer spreekt van een ‘politisering’ van het openbaar bestuur en een ‘oligarchisering van de politieke macht’. In zijn onderzoek concludeert hij dat een kleine dertigduizend hogeropgeleide burgers kans maken op bestuurlijke posities.

Die oligarchisering beperkt zich niet tot bestuurlijke posities. Het bepaalt ook de manier waarop in Nederland ­regeringen worden gevormd. Burgers stemmen op een partij, maar de daadwerkelijke vorming van een regering is voorbehouden aan de leiders van politieke partijen. Zij smeden regeerakkoorden, die doen denken aan de onherroepelijke wetten van Meden en Perzen.

Kliek

In plaats van een parlement dat de ­kiezer representeert en de regering op basis daarvan controleert, regeert de Tweede Kamer steeds vaker méé.

De praktijk van de politiek versterkt met name onder lager en middelbaar opgeleiden het beeld van een politieke kliek, die het onderling wel regelt. Het bracht rechtsfilosoof Jan Glastra van Loon er eind jaren zestig al toe om als eerste te spreken van een kartel, een term die nu opnieuw z’n intrede heeft gedaan in het publieke debat.

Wat zich hier echter vooral wreekt, is dat lager en middelbaar opgeleiden hun burgerschap niet volwaardig kunnen uitoefenen. Zij dringen maar zeer zelden door tot belangrijke posities binnen politieke partijen. Als gevestigde partijen het niet opnemen voor de groep, die nu dreigt af te haken, dan blijft er alle ruimte open voor inbrekers om die rol te claimen.

De deuren van de democratie moeten worden opengebroken. De afgelopen tijd gebeurde eerder het tegengestelde en zijn de weinige kanalen naar de macht zelfs dichtgegooid. Denk aan het referendum, dat is afgeschaft zonder dat er een geloofwaardig en volwaardig alternatief is aangereikt.

Voorkeursstemmen

Burgerschap draait in de eerste plaats om het in staat stellen van mensen om hun eigen leven en het publieke leven vorm te geven. Dat dient vorm te krijgen in een nieuwe, vitale democratie. De staatscommissie parlementair stelsel doet al een aantal voorstellen om de gesloten deuren van de democratie open te breken, bijvoorbeeld via een sterkere band tussen kiezer en gekozene door voorkeursstemmen leidend te maken en door meer directe democratie in de vorm van referenda.

Verder valt te denken aan volks­initiatieven, maar ook aan het oefenen van burgerschap in het onderwijs en het vergroten van de invloed van mensen op hun omgeving dichtbij huis.

Het rapport van de staatscommissie wacht nog altijd op een reactie. Het is de vraag wie de handschoen durft op te pakken. Verandering zal immers vanuit de binnenwereld van de macht zélf moeten komen. De ideeën zijn er. Nu het gevoel van urgentie nog. Want waar macht is voorbehouden aan een kleine groep, is de democratie het eerste slachtoffer.

Dit artikel is gebaseerd op het essay Burgerschap. Een sociaal-liberale visie dat deze week onder verantwoordelijkheid van de Mr. Hans van Mierlo Stichting is verschenen.

Lees ook:

De tegenstelling tussen elite en volk is grotendeels kunstmatig

Woorden als elite en volk spatten zo vaak van de schermen, dat ze betekenisloos raken, stelt Nelleke Noordervliet. Iedereen bedoelt er iets ­anders mee.

‘Het is veelzeggend dat de opstand van gele hesjes slecht is gedefinieerd’

Ze hebben geen leider, de ontevreden Fransen en Nederlanders die dezer dagen de straat opgaan. Geen programma ook. En dat is geen diskwalificatie.