Bijstandsgerechtigden ten prooi aan doorgeslagen controledrift

Het is een goed signaal dat gemeenten vaker de grenzen opzoeken van de Participatiewet om bijstandsgerechtigden iets meer ruimte te geven een gift aan te nemen. Dit omdat het nieuwe kabinet in het regeerakkoord zelf geen plannen heeft. Het komt niet vanzelf goed met deze Participatiewet, die een kleine tien jaar geleden tot stand kwam in een sfeer van wantrouwen en doorgeslagen controledrift.

De reden voor die strengheid is in de tijd verklaarbaar. Het land stond op zijn kop vanwege de Bulgarenfraude, die duidelijk maakte hoe eenvoudig het was om te frauderen. In de media kon Nederland zien hoe een heel Bulgaars dorp profiteerde van de Nederlandse uitkeringen.

Inmiddels weten we dat controledrift ook tot onacceptabele uitkomsten kan leiden. Is het gerechtvaardigd dat iemand in de bijstand, die voor 20 euro zakgeld soms een avondje optreedt, zijn volledige bijstandsuitkering over vele jaren moet terugbetalen? Of dat een vrouw met haar kapotte stofzuiger op de fiets naar het gemeentehuis moet, om te bewijzen dat haar apparaat inderdaad kapot is? Nee.

Weinig over van die ambitie

De participatiewet was ooit bedoeld om mensen te helpen terug te laten keren naar een arbeidzaam leven. Iedereen moest ‘meedoen naar vermogen’, zo heette het. Maar van die ambitie is weinig over. In de wet is er beperkte speelruimte voor gemeenten maatwerk te verrichten en aanvullingen op de bijstand te geven. Gemeenten worden juist financieel gekort als ze dit soort ‘onterechte’ uitgaven doen. Doel is te voorkomen dat de ene gemeente veel coulanter is dan de andere.

Als een uitkeringsgerechtigde niet direct melding maakt van ontvangen bijverdiensten, boodschappen of giften, wordt men gekort op de uitkering. In de praktijk treden gemeenten zelfs nog strenger op, zo blijkt uit onderzoek van Investico/Trouw. Sommige gemeenten zetten de uitkering stop en vorderen alles terug, waardoor de bijstandsgerechtigde in een uitzichtloze armoedesituatie komt. Tegen dit besluit valt nauwelijks succesvol beroep aan te tekenen. Wie nog bij de rechter komt, maakt weinig kans.

De vergelijking met de toeslagenaffaire doemt hier terecht op. De Participatiewet, bedoeld om de allerzwaksten te helpen, straft niet alleen de kwaadwillende, maar ook de goedwillende mens. Dat gemeenten toch proberen een helpende hand toe te steken, een vorm van ongehoorzaamheid, mag worden toegejuicht. Een wet kan rechtmatig worden uitgevoerd, maar moet ook rechtvaardig zijn. Uiteindelijk zal er weer in de bijstand een nieuwe balans moeten komen tussen rechtmatigheid en rechtvaardigheid. En dan moeten gemeenten zich daar weer aan houden. De brede discussie die nu lijkt te worden afgedwongen, met als doel meer menselijke maat in de Participatiewet, zal kunnen bijdragen aan herstel van vertrouwen in de overheid.