Bewaak en koester de rechtsstaat, ook en juist in tijden van crisis

Meerdere keren heeft het de afgelopen weken in de Tweede Kamer geklonken: hoewel er grote politieke beslissingen moeten worden genomen, is dit niet het moment voor politiek opportunisme en gewin. Een verademing, na een lange tijd waarin belangrijke vraagstukken en ontwikkelingen de solidariteit en saamhorigheid van Nederland en zijn inwoners op de proef stelden.

In zijn pamflet ‘De verloren zoon en het verhaal van Nederland’ (2019) schrijft Gert-Jan Segers, fractievoorzitter van de ChristenUnie, over Nederland als verweesde samenleving waarin er sprake is van groeiende verdeeldheid en ongelijkheid. Volgens Segers ligt er een oplossing in het vinden en verdedigen van dat wat ons verbindt: de democratische rechtsstaat. “Die rechtsstaat geeft ons allemaal, wie we ook zijn en wat we ook geloven, in gelijke mate vrijheid en verantwoordelijkheid.”

Een belangrijke boodschap, waar ik de afgelopen week vaak aan heb gedacht. De democratische rechtsstaat is geen gegeven, maar een precair systeem dat constant bewaakt en bevochten moet worden. Binnen de rechtsstaat hebben zowel de overheid als burgers vrijheid en verantwoordelijkheid. Ze moeten zich aan de wet houden, overheid en burgers. De rechter ziet erop toe dat dat gebeurt. De rechter bewaakt dat mensen gelijk worden behandeld en dat inbreuken op onze vrijheden voorspelbaar en rechtmatig zijn.

De rechtsstaat, dat zijn wij

De rechtsstaat staat in tijden van crisis nog meer onder druk. Ook nu. Vrijheden en rechten die bevochten zijn, worden ingeperkt. De macht van de overheid neemt toe, en die van de burger neemt af. Dat wordt zichtbaar, nu we niet meer kunnen gaan en staan waar we willen, wanneer straks onze medische gegevens buiten onze wil om worden gedeeld of wanneer onze locatie doorlopend zou worden gemonitord. Daarmee wordt het precaire rechtsstatelijke systeem, dat afhankelijk is van een gezonde machtsbalans tussen overheid en burger, flink op de proef gesteld. Te flink, misschien. Een overheid met te veel macht laat zich namelijk niet controleren. Niet door burgers en niet door de rechter.

De rechtsstaat, dat zijn wij. We hebben allemaal de verantwoordelijkheid – maar niet in gelijke mate – om te voorkomen dat de rechtsstaat wordt ondermijnd. Ten eerste ligt er een verantwoordelijkheid bij de overheid. Zij mag zich niet laten verleiden tot het grijpen van meer macht en controle dan strikt noodzakelijk. En als tijden van crisis vragen om meer controle, dan moet deze tijdelijk, transparant en controleerbaar zijn. Het recht op privacy is een van de belangrijkste beschermers van onze vrijheden. Inbreuken hierop hebben al snel grote consequenties voor het functioneren van de rechtsstaat. De toezichthouder die onze privacy beschermt, de Autoriteit Persoonsgegevens, heeft de verantwoordelijkheid de overheid hieraan te herinneren.

Als mensen hebben we de verantwoordelijkheid solidair te zijn. Met de mensen die de zorg en andere publieke voorzieningen draaiende houden in deze moeilijke tijden. Maar ook met de mensen wier vrijheden en rechten weliswaar bij wet zijn vastgelegd, maar die in de praktijk nogal eens worden bevraagd. Allemaal hebben we te vrezen voor een almachtige overheid, maar zij des te meer. Een verlies van rechtszekerheid treft sommige mensen eerder en harder dan anderen. Behoor je tot deze laatste groep, heb je de verantwoordelijkheid dit niet te vergeten.

Gert-Jan Segers bepleit dat gemeenschap gevonden kan worden in identificatie met de rechten en vrijheden die we in dit land kennen en de manier waarop deze gevormd en bewaakt worden. De rechtsstaat dus. Koester en bewaak hem. Hoe sterk hij is, zullen we de komende maanden zien.

Lees ook:

Technologie kan deze pandemie bestrijden, maar wel tegen een prijs

Big data en elektronische surveillance lijken effectief in de strijd tegen het coronavirus. Data-activisten waarschuwen echter voor het lukraak achter een technologische oplossing aanlopen.

Andere opvattingen zijn niet meteen een aantasting van de rechtsstaat

Vrouwen geen hand willen geven is misschien onaardig, maar niet strafbaar. Laten we zorgvuldig zijn als we praten over de rechtsstaat, bepleit Mirjam Kosten, verbonden aan de Mr. G. Groen van Prinstererstichting, het wetenschappelijk instituut van de ChristenUnie.