Als zelfs Dickens zijn teksten aanpaste na kritiek, waarom dan niet die van Dahl?

Hoe ver kun je gaan als je de tekst van een kinderboek wil aanpassen aan de gevoeligheden van de tijd?

Een Joodse crimineel met een kromme neus die kinderen ronselt voor zijn bende. Charles Dickens gaf dit personage een belangrijke rol in zijn Oliver Twist, uit 1838. Dat deze Fagin een Jood was, dat wreef Dickens de lezers pagina na pagina in, wel 257 keer. Na stevige kritiek dat hij met deze karikaturale Fagin, die nooit betrapt werd op gebed of bezoek aan de synagoge, het antisemitisme voeding gaf, paste Dickens de tekst aan.

Eerder had hij zich nog verdedigd door te zeggen dat hij Fagin had ­gebaseerd op bestaande Londense criminelen, die nu eenmaal meestal Joods waren. Dickens paste het personage later nog een paar keer aan, totdat Fagin geen stigmatiserende kenmerken meer had. Hij was gewoon slecht.

Ook toen al, begin negentiende eeuw, waren er kennelijk lezers die gevoelig waren voor stereotypen in de literatuur en die daar bezwaar tegen maakten. Ook toen al waren er schrijvers, en niet de minsten, die daar de redelijkheid van inzagen en die de tekst aanpasten. Bij Dickens speelde ook mee dat hij zijn huis verkocht aan een Joodse bankier, waarna de vrouw van die bankier hem vriendelijke brieven schreef, waarin ze uitlegde wat haar stoorde in de beschrijving van Fagin de Jood.

Niets nieuws dus

Niets nieuws dus, dat de Britse uitgever van het werk van Roald Dahl (gestorven in 1990) besloten heeft om zijn teksten aan te passen bij heruitgave. De uitgever heeft

zogeheten ‘sensitivity readers’ in­gehuurd, die de boeken lezen met gevoeligheidsantennes in de actiestand. Zo’n sensitivity reader was de vrouw van de Joodse bankier die Dickens corrigeerde dus ook.

Dat personages en beschrijvingen aangepast worden, en ook aangepast moeten worden, gezien het voortschrijdend inzicht, dat is dus niets nieuws. Zelf paste Roald Dahl de Oempa Loempa’s aan, na kritiek dat de originele figuurtjes te karikaturaal waren.

Maar hoe ver ga je als schrijver of als uitgever met aanpassen? Dat is niet zo makkelijk te bepalen. Want hoe ver reiken de antennes van de sensitivity readers? En laat de uit­gever zich leiden door angst voor een lezersboycot, of is het ook inhoudelijk gedreven?

En hoe ver terug ga je met aanpassen?

De uitgever van Dahl heeft de sensitivity readers gevraagd om verschillende antennes hun werk te laten doen. Het gaat niet alleen over antisemitisme en racisme, maar ook over allerlei andere stereotypen, zoals dikke mensen en kale vrouwen. Daarmee is het niet meer te overzien. En is minder duidelijk wat nu precies het bezwaar is. Het woord ‘fat’ is kennelijk in de ban gedaan. Wat is er mis mee? Hoe zit het dan met ‘mager’, vraag ik me af. En wat is het probleem met vrouwen die een pruik dragen?

Stoort u zich aan karikaturen in kinderboeken, of vindt u ze juist grappig?