AI is geen mens, maar een compositie van AI-Bach kan overkomen als diep-menselijk

Ik kwam een jonge AI-specialist tegen. Nee, niet degene die dat goede stuk op 10 mei in Trouw schreef. Hun vak staat opeens hevig in de belangstelling. De AI-specialist is het middelpunt van de conversatie. Het verlies van veel banen wordt voorspeld. Zoals in het begin van de automatiseringsrevolutie de ponstypistes en de typografen verdwenen, zo zullen nu veel ontwerpers en tekstschrijvers hun baan verliezen. AI doet alles sneller en beter.

Het is als met iedere fantastische vinding: er zit een geweldige kant aan en er zit een angstaanjagende kant aan. Hoe hou je de tovenaarsleerling in de hand? Een van de aanjagers van AI heeft, net als de uitvinder van de atoombom Oppenheimer, al zijn spijt betuigd.

Maar wat uitgevonden is kan niet meer ongedaan gemaakt worden. We hebben kernenergie en kernwapens, en we hebben afspraken over het (niet) gebruiken van kernwapens. Waar het gevaar van kernenergie evident was, is het gevaar van AI dat niet meteen. Er liggen geen steden plat, er worden geen misvormde baby’s geboren, er zijn geen radio-actief besmette regio’s. Wat is het probleem met AI?

Epigoon

Nick Cave, de grote singer-songwriter, zegt dat AI vooral een imitator is, een epigoon, die handig en supersnel gebruikmaakt van gegevens, maar die niet zelf voelt, lijdt, valt en weer opstaat. AI is een optelsom van geboekstaafde individuele gevoelens, maar voelt niet zelf. Is niet een mens. Kan niets onverwachts of tegendraads doen.

Toch wordt een AI-product ervaren als een diep-menselijke uiting. Een compositie van de AI-Bach wordt beter gevonden dan een onbekend stuk van de echte Bach. We hebben dus vooral een probleem van perceptie. Zegt dat oordeel iets over onze gebrekkige oren, ogen, waarneming? Moeten we de gelikte versie van AI verwerpen ten gunste van authentieke onvolmaaktheid? Tussen de fotografie en de schilderkunst heeft zich al een eeuw geleden een vergelijkbaar conflict afgespeeld. Schilderkunst heeft zich verwijderd van het realisme, fotografie is genaderd tot de kunst.

ChatGPT, een kleine onderafdeling van AI, toegankelijk voor iedereen, kan heel bruikbare en goede teksten voortbrengen. De afdeling communicatie van iedere gemeente zal er behoorlijk van opknappen. Maar een complexere tekst vraagt om meer specifieke informatie. De vraagstelling aan AI moet vrij gedetailleerd zijn. De AI-man verzekerde me dat een goede opdracht aan AI wel een hele bladzijde kan beslaan. Dat klopt. Daar ligt de creativiteit. Natuurlijk heb ik ChatGPT gevraagd een column over AI te schrijven in de stijl van Nelleke Noordervliet. De computer gaf me een nogal algemeen glad verhaal van mitsen en maren, pro’s en contra’s, ethische dilemma’s en wat dies meer zij. Gewoon een stukje dat iedereen had kunnen schrijven. Naar mijn idee had Chat zich in het geheel niet verdiept in mijn stijl. Die moet ik hem als het ware eerst voeren.

Vlakke maar kundige AI-Rembrandts

Het programma waarschuwt ervoor dat het niet altijd geheel foutloos kan werken. Zo zal de nabootsing van stijl zonder twijfel een moeilijke opdracht zijn, omdat stijl in woordkeuze zit, in het gebruik van een treffende metafoor of een bijzonder detail. Ik ben dus niet bang dat AI het werk van de literaire schrijver zal overnemen. Net zo min als de vlakke maar kundige AI-Rembrandts de bijzondere ervaring van het zien van een echte Rembrandt kunnen oproepen. De vraag is of er een probleem zal ontstaan voor de schrijvers van wat ik gemakshalve maar even pulp fiction noem, zoals de inmiddels legendarische Zeven Zussen-reeks van Lucinda Riley.

Het zou mij overigens niet verbazen wanneer AI zich op sommige terreinen ontpopt als een kunstvorm op zichzelf. We zullen in onze opdrachten aan AI misschien evolueren naar een ingenieus spel met de mogelijkheden, waarbij het ouderwetse individuele handwerk een extra toevoeging kan zijn, een signatuur.

Dat er een handvest moet komen waarin wordt vastgelegd welke openheid moet worden betracht en welke spelregels gelden, lijkt me evident. Al heb ik niet de illusie dat de AI-gebruiker zich daar strikt aan zal houden. De wereld wil bedrogen worden, is een oud gezegde. En dus wordt zij bedrogen.