Zwart zijn in Amerika, een zegen en een vloek

Ja, ze hebben een zwarte president. Maar het racisme slaat ze nog elke dag in het gezicht. Daar zijn mijn tien zwarte gesprekspartners in Chicago het wel over eens. "Ik had de haat die door Obama's verkiezingswinst tot uiting kwam niet verwacht", zegt assistent-hoogleraar politicologie Valerie Johnson. "Op de dag van zijn inauguratie kwamen de Republikeinen al bij elkaar om te overleggen hoe ze hem dwars konden zitten."

De tien zijn bij elkaar gekomen bij een hoogleraar economie thuis. Ze kennen elkaar van de Apostolic Faith-kerk, vlak bij de gemengde wijk waar Obama zijn villa heeft. Echte veranderingen kan de president niet doorvoeren, is de communis opinio. En Obama heeft nog een handicap: hij mag zich niet té zwart, maar ook niet té blank opstellen. "De man moet tegelijk Mozes, de farao en Salomo zijn", meent makelaar Samuel Marshall (51).

Toch is Marshall elke dag blij als hij wakker wordt en denkt: Obama woont in het Witte Huis. "Weten jullie nog dat kleine zwarte jongetje dat Obama's haar aanraakte en constateerde: 'Het is net als het mijne'? Bedenk hoeveel jongetjes in de VS hetzelfde hebben gedacht."

En: Obama heeft een zwarte vrouw naar het Witte Huis gebracht. Jacinta Beason, een struise, moderne veertiger met lang haar: "Zij heeft het eeuwige gebrek aan respect voor zwarte vrouwen ten goede veranderd. Mijn dochter zag laatst dat Malia, de oudste dochter van de Obama's, ook krulletjes heeft. Nu wil ze het niet meer ontkroezen." Obama heeft ons perspectief veranderd, weet zij zeker. "Als kind hoorde ik wel: 'Je kunt president worden', maar ik geloofde het nooit."

1. Politiegeweld
Net als de rechtse media noemde ook president Obama de relschoppers in Baltimore na de dood van de zoveelste zwarte man door politiehanden 'tuig'. "Dan ligt de associatie met nikker voor de hand en voor je het weet, wordt die hele buurt weggezet als zwart tuig", waarschuwt politicoloog Johnson. Maar Marshall noemt ze ook tuig. "Ik ben geen onderdrukker omdat ik me niet met criminelen identificeer."

Johnson heeft de hele week over 'Baltimore' nagedacht. "Die rellen zeggen veel over de onderklasse. Een grote groep zwarten heeft geen stem, maar wel een groot gevoel van hopeloosheid. Zij zijn niet gewend eerlijk behandeld te worden. Racisme zit in het weefsel van Amerika. De lagere klassen zitten opgesloten in hun getto's. Daar wordt de oorlog uitgevochten. Alles is voor hen symbool van de onderdrukking."

Jacinta Beason springt daar fel op in. "Je bent niet machteloos als arme. Je kunt informatie vinden, je kunt gaan stemmen. Maar de doorsnee Afro-Amerikaan weet niet eens wie zijn raadslid is."

Makelaar Marshall valt haar bij. Hij vertelt dat hij in ellendige omstandigheden is opgegroeid. "Maar ik heb altijd geleerd dat je gedrag jouw verantwoordelijkheid is. Ik begrijp de relschoppers, maar ik keur het niet goed." Toch verwoordt ook hij de zwarte frustratie door zijn schoonmoeder aan te halen. "Zij zei: laat ze dat hele Baltimore maar afbranden'. Ze is 80, en had onderhand echt wel wat meer verandering willen zien."

Van de wijk in Baltimore waar de gedode Freddie Gray woonde, staat 65 procent van de zwarte mannen onder politietoezicht, weet politicoloog Johnson. "Er zit een strak ontwerp achter dat structurele racisme. Neem de privatisering van gevangenissen waar zoveel zwarten zitten opgesloten." Weet je dat de rapindustrie die het geweld verheerlijkt, investeert in het gevangeniswezen, roept iemand ertussendoor.

2. #BlackLivesMatter (Zwarte levens tellen, actiemotto sinds de demonstraties in Ferguson)
Dat drie van de zes agenten die Gray oppakten nu zijn aangeklaagd voor doodslag zelf zwart zijn, verbaast Johnson niet: "De structuur is nou eenmaal dat zwart inferieur is." Er zijn korpsen die schietoefeningen doen op foto's van gezichten van zwarte criminelen. "Een filmpje met een agent die terughoudend is, doet het nu goed als voorbeeld van hoe het ook kan. Maar hij is zo voorzichtig omdat hij in dat filmpje een blanke man voor zich heeft!"

Zwarte mannen daarentegen worden gezien als gevaar. "Dat is hoe blanken ons zien. Daarom steken ze over als je eraan komt", zegt Marshall. "De media bombarderen ons dagelijks met gevaarlijke zwarte mannen. Witten kunnen individu zijn, zwarten worden gezien als groep."

Ook David Beason (die bij de brandweer werkt) wil zijn ei kwijt. De grote man met het korte rode haar is zelf jarenlang agent geweest. "Elke dag bad ik dat ik niemand hoefde neer te schieten. Ik nam me voor iedereen met respect te behandelen. Maar elke nacht kwam ik kapot thuis. Er zijn lui die alleen luisteren als je vloekt."

Het is moeilijk om als individu het verschil te maken. "Toch heb ik dat gedaan. Twee collega's gaven eerlijk toe, toen ik stopte als agent: 'Ik kan dat niet. Als ik mijn pistool inlever, ben ik er geweest.'"

3. Succes
De tien hebben elkaar in de kerk leren kennen en zijn het hierover volmondig eens: Ja, elke dag slaat het racisme je in je gezicht. Daarom kun je pas succesvol zijn als de zwarte gemeenschap mee beweegt. In de zwarte gemeenschap klinkt er snel kritiek op succesvolle types die 'hun afkomst verloochenen' of succes hebben buiten zwarte kring.

"Maar wij zijn verder gekomen, omdat er altijd iemand aan de deur heeft staan rammelen", zegt Jacinta Beason. "Het zit in kleine dingen. Elke werkdag nemen we daarom mijn zoons vriendje mee naar school. In de auto draaien we gospelmuziek, we luisteren naar een praatprogramma of discussiëren. Ik heb geleerd dat je het zelf moet doen."

"Zwart zijn in Amerika is een zegen en een vloek", zegt de tengere internist Kelly Marshall (49). Zij en haar man zijn de enigen van hun families die aan het getto zijn ontsnapt. "Altijd ben ik de enige. De enige vrouwelijke chirurg, de enige Afro-Amerikaanse chirurg, de eerste chef de clinique in mijn ziekenhuis. Eén keer kon ik amper mijn ogen openhouden na een lange dienst, toen de professor mij een moeilijke vraag stelde. Ik zag een Indiase arts rechtop gaan staan. Hij keek me aan met een blik van: verpest het nu niet voor ons gekleurde artsen. Je moet altijd 150 procent presteren. Ik kan nooit mezelf zijn."

Haar man is makelaar in een rijke buurt. Ja, ook als enige Afro-Amerikaan. "Als enige kreeg ik een hoed van de baas, om beter over te komen bij de klanten. Die zie je gewoon denken: 'Hij heeft toch niemand die anderhalf miljoen kan betalen voor mijn huis'." Het doet pijn, altijd die blikken van 'wat doe jij hier?', in plaats van herkenning, een vriendelijk 'hé'. "Toen ik nog op de universiteit werkte, was daar altijd één zwarte vice-president. Meer niet. De HNIC: head nigger in charge." De zwarte excuus-Truus.

4. Middenklasse en opgegeven onderklasse
Makelaar Marshall kan nog wel even doorgaan. Over die keer dat de juf van zijn zoon zei dat hij te hoge verwachtingen van het kind had, en dat zelfs tegen zijn zoontje zei. Terwijl zijn schoonvader met die kolenschoppen juist altijd het babyhoofdje had vastgepakt en gezegd: 'Jij gaat naar Harvard'.

"Reken maar dat ik mijn kinderen onder druk zet. Zonder discipline kom je er niet." Voor datzelfde kind is het stel trouwens verhuisd naar een gemengde buitenwijk van Chicago. "Ik voelde de onderstroom aan hem trekken. Dus ja, noem me maar een verrader of een halfbloed streber." Overlevers-schuldgevoel, daar lijdt hij niet aan. "Alleen wij zwarten meten dat: hoe ver je van de gemeenschap af komt te staan."

Als verzet tegen die middenklasse die hen uitspuugt, is het bij de zwarte onderklasse al decennia cool om kinderen die het goed doen 'whitey', witje, te noemen en te terroriseren om hun kennis. Dat maakt het nog moeilijker om vooruit te komen. "Ik sprak net met mijn drie tienerzoons over leiderschap. Wij moeten twee keer zo hard werken om half zoveel succes te behalen", zegt Jacinta Beason.

Immigranten doen het vaak beter dan Afro-Amerikanen. Waarom zijn er zo weinig zwarte bedrijven? "De droom van immigranten is vrijheid, vooruitkomen. Vierhonderd jaar slavernij is lang. Wij kampen nog steeds met die slaafmentaliteit", zegt zij. "Wij zijn nooit behandeld voor post-traumatische stress. We vechten het met elkaar uit. Het stapelt zich nog steeds op."

Mijn vader zei laatst dat hij niet naar een zwarte dokter wil, bekent Johnson, als voorbeeld dat ook zwarten geleerd hebben zichzelf lager in te schatten. Economieprofessor Anthony Andrews verhaalt van een conferentie van zwarte wetenschappers. "Ie-der-een had van een blanke student weleens de vraag gekregen of hij wel was gepromoveerd. Jonge blanken zeggen in feite dat je er niet mag zijn."

5. Vaders
De helft van de zwarte kinderen leeft bij een alleenstaande moeder, wat meestal armoede betekent. De makelaar zag in de kerk hoe de brandweerman zijn zoon corrigeerde. Hij complimenteert hem er nu mee. "Ik was trots op je. Ik hou jou in de gaten en ik zag al eerder hoe jij je zoons kust en knuffelt. Mijn vader vindt dat onzin, maar ik doe het zelf ook."

6. Witte privileges
Witte privileges zijn voor Afro-Amerikanen een psychologische last, vindt iedereen. "Dat altijd alles door het prisma van ras wordt gezien in de VS, maakt me razend", zegt Marshall. Zijn gezin heeft het goed, is gezegend, maar tegelijkertijd is er die woede.

Adina Andrews, financieel directeur op een universiteit, vertelt hoe haar neef in het zuidelijke Alabama werd aangehouden. "Hij is een arrogante kwast die moest acteren om passief te zijn. 'Agent, wat wilt u dat ik doe?', 'Agent, ik kom nu de auto uit, maar ik zeg vast dat ik 1 meter 98 ben'. Hij is gepromoveerd, en wordt toch voor crimineel aangezien. Op zulke momenten moet je heel sterk zijn. Onze mensen hebben van oudsher geleerd hoe ze zich bij blanken moeten gedragen. Er is in feite nog niets veranderd. Het is heel moeilijk om op dat koord te balanceren, heel stressvol. Als het niet lukt, ga je rellen." Moeders zullen zich altijd zorgen maken over de veiligheid van hun zoons. "Trouwens, net zo goed over hun dochters, want die maken ook elke dag wat mee."

Universiteitsbestuurder dr. Michael Toney, de enige man met lange dreads, heeft een mooie metafoor voor white privilege: "Het is als met een vis in het water. Die weet ook niet dat hij zwemt. Blanken vinden zichzelf zoveel beter. Het is de uitdaging dat niet op te slaan."

Dat hebben we eeuwenlang opgeslagen, nuanceert iemand. "We zijn er allemaal mee besmet, zei oud-defensieminister Colin Powell al." Weer valt de afkorting HBCU, de historisch zwarte universiteiten, waar verschillende aanwezigen studeerden. "Daar is niemand die zegt dat je het niet kan. Daar is je huidskleur onbelangrijk, is het een positief iets. Daar motiveren andere zwarten je, en leer je hoe je de gemeenschap vooruit kunt helpen."

Het verklaart mede waarom de Nigerianen het zo goed doen in de VS. Zij komen uit een zwart land, hebben geen last van het slavernijstempel, kunnen met hun gevoelens van superioriteit de wereld aan. "Gelijk hebben ze. Ik wil de 'zwarte test' niet meer afleggen, om aan de 'politiek-correcten' te bewijzen dat ik écht zwart ben", besluit Samuel Marshall. "Als ik een vlinderdasje omdoe, is dat omdat ik het wil. Niet omdat ik wit wil zijn. Als ik met de zwarte schoonmaker praat, is dat niet omdat ik mijn getto-verleden ontken of juist met me meesleep. Ik doe het omdat ik dat zelf wil."

Na afloop komt econoom Andrews aan met het boek 'American Apartheid'. Het betoogt dat de door blanken opgerichte zwarte getto's de zwarte armoede blijven recyclen. Is dat boek niet wat oud? Andrews: "Het gaat nog steeds op. De woonsegregatie van zwarten in de steden is uitzonderlijk hoog en vergiftigt de samenleving. Ook hier in Chicago."