Zou u uw vrienden opeten?

In de lente van 2014 had ik tijdens het forum 'Spirit of Humanity' de gelegenheid Ólafur Ragnar Grímsson, de president van IJsland, te ontmoeten. Hij vertelde me dat er geen enkele soldaat op het eiland meer te vinden is sinds de sluiting van de Amerikaanse legerbasis in 2006. Bovendien zei hij dat het sterftecijfer door wapengeweld slechts 0,6 op 100.000 inwoners bedroeg.

"IJsland is een land waar mensen elkaar vertrouwen en waar iedereen welkom is", zei hij. Bij de ingang van het presidentiële verblijf vindt geen veiligheidscontrole plaats; je gaat er binnen alsof het een gewoon huis is. Misschien is dit een nuttige les voor mensen die de vrije verkoop van wapens aanprijzen en die, zoals in de Verenigde Staten, koppig volhouden dat het veiliger wordt naarmate meer mensen een wapen bezitten.

Toen ik enkele woorden met de president wisselde, kon ik het toch niet laten te zeggen dat IJsland het goede voorbeeld gaf aan de rest van de wereld, maar dat dit beeld van een vreedzaam toevluchtsoord nog zou worden versterkt als de IJslanders ermee zouden ophouden honderden walvissen per jaar om te brengen.

Ecologisch toerisme
Het was wel een merkwaardige paradox: in het vliegtuig op weg naar Reykjavik had ik een documentaire bekeken waarin IJsland een van de beste plaatsen ter wereld om walvissen te observeren werd genoemd, zodat ecologisch toerisme werd gestimuleerd. Tegelijkertijd richten jagers van Hvalur Whaling ieder jaar niet ver van deze observatiegebieden onder diezelfde walvissen een massale slachting aan. De president mompelde iets beleefds, keek de andere kant op en wendde zich tot de volgende gast...

Een week later was ik in Chili, waar ik de Francisco Varelaschool bezocht, die de naam van de grote Chileense neurowetenschapper droeg, een vriend om wie ik heb gerouwd. Hij is de oprichter van het Mind and Life Institute, waarvan ik medewerker ben.

Nadat ik de klassen was rondgeleid, praatte ik met de driehonderd leerlingen van de school die in de aula bijeengekomen waren. Een van hen vroeg me: "Eet u vlees?"

Nadat ik daar nee op had gezegd, vroeg ik aan de kinderen:

"Zijn koeien jullie vrienden?"

"Ja!"

"Zijn vissen jullie vrienden?"

"Ja!"

"Zijn vogels jullie vrienden?"

"Ja!"

Ze waren over alle dieren even enthousiast. Toen vroeg ik hen: "Zou je je vrienden willen opeten?"

Een luid en eenstemmig "Nee!" weerklonk. Voor de leerlingen van die school, die bedoeld is om een 'school voor geluk' te zijn, leek respect voor het leven van dieren iets vanzelfsprekends. Toch waren de meeste leerlingen geen vegetariërs, omdat Chili, net als het buurland Argentinië, een van de landen is waar het meeste vlees ter wereld wordt gegeten.

Boemerang-effect
Deze twee voorvallen tonen het gebrek aan samenhang tussen wat wij denken, onze diepere gevoelens en ons gedrag. De meeste mensen houden van dieren, maar onze compassie houdt op als we aan tafel zitten.

Aan de andere kant ervaren we het boemerang-effect van ons egoïstische gedrag: zoals we hebben gezien, is de industriële veehouderij een belangrijke oorzaak van klimaatverandering en is regelmatige vleesconsumptie ongezond.

Die situatie is niet alleen ethisch dubieus, maar vanuit ieder perspectief irrationeel. Ze is in gelijke mate het resultaat van een gebrek aan respect voor andere vormen van leven, van onwetendheid, arrogantie, egoïsme of van een ideologie.

Gebrek aan respect voor dieren betekent vooral: niet erkennen dat dieren emoties ervaren en pijn voelen. Het betekent ook: de continue ontwikkeling negeren die alle diersoorten met elkaar verbindt. Wanneer er genoeg wetenschappelijke kennis beschikbaar is en we ervoor kiezen die te negeren, kan deze houding worden gezien als ontkenning van de realiteit.

Rechtvaardiging
Uit arrogantie gebrek aan respect tonen betekent dat we ons verbeelden dat onze superioriteit op bepaalde gebieden ons het recht geeft over leven en dood van dieren te beschikken. Uit egoïsme gebrek aan respect tonen betekent dat we dieren gebruiken alsof het alleen maar instrumenten zijn die bedoeld zijn om aan onze behoeften te voldoen of onze financiële belangen te dienen.

En ten slotte betekent gebrek aan respect op basis van een ideologie dat we onze exploitatie van dieren rechtvaardigen op basis van religieuze dogma's, filosofische theorieën of culturele tradities.

Onze houding tegenover dieren stelt onze gehele ethiek ter discussie en brengt deze aan het wankelen. Die ethiek reguleert hoe wij ons tegenover elkaar gedragen. Ze eist dat we elkaar een intrinsieke waarde toekennen, dat we rekening met elkaar en met onze terechte verlangens houden. Als we alle niet-menselijke wezens buiten ons ethische systeem houden, verliest het zijn soliditeit.

Als we allemaal zouden proberen de gulden regel 'wat gij niet wilt dat u geschiedt, doe dat ook een ander niet', die we gewoonlijk voor mensen reserveren, ook voor dieren te laten gelden, zou iedereen daar baat bij hebben. Ons bekommeren om het lot van dieren doet werkelijk niets af aan de noodzaak ons om het lot van mensen te bekommeren, integendeel: beide vormen van zorgzaamheid komen voort uit altruïsme en zijn, uitzonderingen daargelaten, over het algemeen niet met elkaar in strijd.

Uitbreiden
Er valt dus nog veel te verbeteren. Voor echt altruïsme en echte compassie zouden geen obstakels moeten bestaan. Altruïsme en compassie zijn niet simpelweg 'beloningen', afhankelijk van goed gedrag of van de waarde die we bereid zijn de ander toe te kennen. Vooral compassie richt zich op alle lijden en op alle wezens die lijden. Een werkelijk meedogend mens is niet in staat andere wezens kwaad te doen.

Het recht om te leven en niet te lijden mag niet uitsluitend een privilege van mensen zijn. Het wordt dus tijd het begrip 'naaste' uit te breiden naar andere vormen van leven. Als het werkelijk tot ons doordringt dat wij allemaal 'wereldbewoners' zijn, in plaats van dieren als een subcategorie van levende wezens te beschouwen, zullen we hen niet meer behandelen zoals we nu doen.

Waarom ik mijn vrienden niet opeet: een pleidooi voor dier, mens en aarde Matthieu Ricard, uitgeverij Ten Have, 368 blz, €24,99.