Zonder transparantie is er geen vertrouwen

Iedereen is vóór transparantie. Onze overheid moet transparanter, de rechtspraak moet transparanter, toezicht moet transparanter. Tegelijkertijd doemen er rond transparantie talloze problemen en incidenten op. Onze overheid kreunt en steunt onder de lasten van de Wet Openbaarheid van Bestuur en her en der vallen bestuurders van hun sokkel vanwege praktijken die onzichtbaar hadden moeten blijven.

De VS zijn verbolgen over de grootschalige openbaarmaking van geheime documenten via Wikileaks. De bestraffing van soldaat Manning vormt een duidelijk signaal: verspreiding wordt zwaar gestraft. Ondertussen gaat de jacht op Snowden voort. Het National Security Agency blijkt tegelijkertijd op onvoorstelbaar grote schaal mee te luisteren met onze persoonlijke gesprekken en onze berichten mee te lezen.

Vrijwel niets kan in deze moderne tijd meer geheim gehouden worden en informatie kan snel bewerkt, vermenigvuldigd en verspreid worden. We staan pas aan het begin van deze ontwikkeling, maar nu al is zeker dat informatie meer en meer een sleutelbegrip wordt in onze samenleving. Een samenleving die bovendien steeds minder aan de landsgrenzen gebonden is, waardoor handhaving en controle slechts beperkt mogelijk zijn. Bovendien wordt informatie in toenemende mate een geopolitiek machtsmiddel.

Machtsmisbruik
Voor mij is transparantie een van de belangrijkste vereisten voor onze moderne samenleving en ik ben er trots op dat de onafhankelijke waakhond Transparancy International in zijn studie over Nederland de Nationale ombudsman als de sterkste pijler onder het Nederlandse integriteitssysteem aanwees.

Waarom is transparantie belangrijk? In de eerste plaats is het een belangrijk middel om machtsmisbruik tegen te gaan. Corruptie verdwijnt als transparantie geboden kan worden, kartelafspraken zijn alleen in het geniep mogelijk. Klokkeluiders verdienen bescherming omdat zij de voet dwarszetten bij mensen en instituties die hun macht misbruiken.

Maar ook reguliere macht in de staat heeft de tegenmacht van openbaarheid nodig. Macht corrumpeert altijd en controle op de macht houdt machthebbers voordurend bij de les. Traditioneel denken we daarbij aan de controle door het parlement in onze democratie, maar in dit informatietijdperk zien we dat media en sociale media een veel breder forum vormen waar in een hoog tempo informatie gedeeld wordt en maatschappelijke kwesties beoordeeld en gewogen kunnen worden. Dat betekent dat iedereen kan meespreken over macht en de beperking ervan. Dat is in mijn visie een goede zaak.

In de tweede plaats is transparantie essentieel voor vertrouwen. In Nederland vinden we vertrouwen in elkaar belangrijk, maar dat is geen 'blind vertrouwen'. In een fractie van een seconde beoordelen we of we degene met wie we te maken hebben vertrouwen of niet. Ook maatschappelijke instituties kunnen niet zonder vertrouwen. Bij dat vertrouwen komen twee kanten van transparantie naar voren: transparantie over de inhoud en over de procedure.

Gesloten deuren
Veel procedures zijn ook min of meer transparant, bijvoorbeeld wetgeven en rechtspreken. Onze uitvoering is controleerbaar regelgestuurd, zodat Belastingdienst, noch UWV of SVB persoonlijke diensten kunnen verlenen. Maar we kennen 'het geheim van de raadkamer' waar rechters beslissen en 'het geheim van de ministerraad' (eenheid van het regeringsbeleid) en van het Paleis Noordeinde (onschendbaarheid van de Koning).

We vinden het dan vaak voldoende dat de uitkomst van besluitvorming openbaar is. Overleg en onderhandelingen vinden vaak achter gesloten deuren plaats, juist om de macht van de publiciteit en het misbruik daarvan tegen te gaan. We zijn vaak wel transparant over het feit dát hier een besloten overleg plaatsvindt. Hierbij wordt een andere functie van vertrouwen zichtbaar.

Vaak zijn onderwerpen zo ingewikkeld dat we af moeten gaan op de besluitvorming door anderen. Als we erop vertrouwen dat het er bij de besluitvorming eerlijk aan toe is gegaan, aanvaarden we veelal de uitkomst en waarderen we het werk van onze bestuurders en politici. Daarom vormt transparantie een noodzaak in de moderne politiek en bij het bestuur.

In de derde plaats zie ik transparantie als belangrijkste grondslag van burgerschap in onze moderne samenleving. Mede dankzij de media en de sociale media kan iedere burger geïnformeerd raken en zich een mening vormen en van zich laten horen. Daarbij valt het op dat onze parlementaire democratie steeds blekere trekjes krijgt, terwijl buiten het parlement de betrokkenheid van burgers bij de publieke zaak alleen maar groter wordt. Daar is transparantie onmisbaar bij: in het belang van actief en betrokken burgerschap.

Verkorte weergave van de Montesquieu-lezing die Alex Brenninkmeijer gisteravond heeft gehouden.