Zo brachten calvinisten de vrijheid naar Amerika

De zee ruikt fris. Aan de waterkant zet een handjevol toeristen elkaar op de foto bij een rotsblok. Als een kostbaar reliek ligt de kolossale steen in een prieel dat de vorm heeft van een Griekse tempel. Een traliewerk voorkomt dat het getij het blok meesleept de zee in. Op deze plaats besloten in 1620 de passagiers van de Mayflower aan land te gaan, een zeilschip waarin een aantal Engelse en Nederlandse kolonisten naar de Nieuwe Wereld voer. Op deze plaats begonnen ze een nieuw leven, vrij van religieuze vervolging. Dit rotsblok is volgens de overlevering het eerste stukje grond dat ze aanraakten.

Zo guur als het bijna vierhonderd jaar geleden was, zo vriendelijk is vandaag het weer in Plymouth, een stadje in de buurt van Boston in het noordoosten van de Verenigde Staten. Witte houten huizen blinken in de zon, in voortuinen wapperen Amerikaanse vlaggen. Een man op leeftijd steekt vergenoegd een sigaar op terwijl hij uitkijkt over het water. Het oogt allemaal als een idylle uit een Hollywoodklassieker.

In een villa een paar straten verderop, een achttiende-eeuwse patriciërswoning, staat Walter Powell al klaar met koffie en donuts. Powell is directeur van de Mayflower Society, een organisatie die de nazaten van de opvarenden verenigt. Het is, vertelt hij, een hele eer om erfgenaam te zijn van de groep die op dit schip naar Amerika zeilde. "Niet dat ik het zelf ben", verontschuldigt hij zich tussen twee happen van zijn donut door. "Maar dat is wat ik van onze leden hoor. Ze voelen zich verwant met de traditie waar de opvarenden voor staan: vrijheid, religieuze tolerantie, spirituele en intellectuele ontwikkeling."

Het verhaal van de opvarenden van de Mayflower behoort tot de basiskennis van de Amerikanen. Al was het maar omdat Thanksgiving Day iedere herfst opnieuw herinnert aan het dankmaal dat de kolonisten zouden hebben gehouden ter ere van hun eerste oogst. Zij zouden de grondslag hebben gelegd voor het Amerika zoals dat de afgelopen eeuwen vorm kreeg. Heel wat Amerikanen claimden in de loop van de tijd dan ook een voorouder te hebben die aan boord van de Mayflower is geweest: van George W. Bush tot Barack Obama en van Clint Eastwood tot Richard Gere.

Vroom

Wat veel minder mensen weten is dat de pilgrims rechtstreeks te maken hadden met de Reformatie. Omdat ze zich niet langer thuisvoelden in Engeland zag deze groep vrome calvinisten zich genoodzaakt te vertrekken. De Anglicaanse staatskerk was naar hun smaak veel te 'rooms' gebleven. Het Nederlandse Leiden leek even een mooi alternatief. Dat werd een desillusie. In de Republiek mocht het calvinistische geloof dan een bevoorrechte positie innemen, wereldse verlokkingen waren daarmee niet zomaar verdwenen. Bovendien dreigde ook het specifiek Engelse karakter al snel te verwateren. De enige optie, zo concludeerden de leiders van de gemeenschap, was een geheel nieuw leven te beginnen aan de andere kant van de oceaan. Door deze standvastigheid noemden latere generaties hen 'pilgrims'. Vanwege hun strikte uitleg van geloofsregels en vertrouwen tot Gods uitverkorenen te behoren worden ze ook wel 'puriteinen' genoemd.

Het protestantse denken heeft veel invloed gehad op de Amerikanen, denkt Powell. De obsessie die Amerikanen hebben met geld verdienen is op hen terug te voeren, denkt hij. "Des te meer voorspoed je hebt, des te aannemelijker is het dat God je heeft uitverkoren. Het was een zichtbaar teken van onzichtbare genade."

In Plymouth woont ook historicus James Baker. Hij kent het verhaal over de Mayflower maar al te goed. Er krult zich een glimlach in zijn baard. "Een mooie mythe", zegt hij. Baker deed veel onderzoek naar Mayflower. Hij vertelt dat het verhaal over de groep mannen en vrouwen die op zoek waren naar vrijheid voor hun geloof pas vele tientallen jaren na hun aankomst werd opgetekend: iets wat de historische betrouwbaarheid niet altijd goed doet. "In de tijd van de Mayflower zelf waren dit soort kolonisten niet echt opzienbarend. Op diverse plaatsen langs de kust beproefden Europeanen hun geluk: Spanjaarden, Hollanders, Engelsen."

Pas zo'n 150 jaar na dato, in de tijd van de Amerikaanse Revolutie, wordt het verhaal van de Mayflower uit de kast gehaald en afgestoft. In die periode maakte de kolonie Amerika zich na veel strijd los van Engeland.

"De strijd werd aangestuurd vanuit Boston, hier vlakbij. Daar zagen ze in het verhaal van de pilgrims het grote voorbeeld voor hun eigen strijd. Op de Mayflower hadden de voorouders gezeten die al eerder hadden gebroken met de dwingelandij van Engeland. Op eigen kracht hadden ze een nieuwe wereld opgebouwd, bevrijd van de Britse overheid." De pilgrims waren een ideaal symbool, aldus Baker. "Zeker ook vanwege hun protestantse geloof. De puriteinen waren deugdzame mannen en vrouwen. Zie je wel, stelden de leiders van de revolte, een revolutie kan wel degelijk samengaan met eerbied voor orde en gezag."

Zo ontstond langzamerhand een opvatting die veel invloed zou hebben op de manier waarop sommige Amerikanen hun land nog altijd zien. Protestantisme wordt daarbij gekoppeld aan huidskleur (blank), komaf (Angelsaksisch), ideeën over vrijheid (zo weinig mogelijk belastingen) en onafhankelijkheid (een kleine overheid).

De historische wereld van de puriteinen is daarbij ver op de achtergrond geraakt. De oorspronkelijke pilgrims beschouwden zichzelf allerminst als vrijdenkers. "Het geloof van de pilgrims zouden we vandaag de dag zelfs fundamentalistisch noemen. Het gaat er, zoals in elke oorsprongmythe, niet om wie of wat de pilgrims in werkelijkheid waren. Het gaat om wat de mensen nadien met het verhaal hebben gedaan."

De tekst loopt verder onder de afbeelding

Omstreden feestdag

Het verhaal van de pilgrims was een verhaal waarmee veel Amerikanen zich lange tijd identificeerden. Het werd op cruciale momenten uit de kast gehaald, vertelt Baker. Schrijver en journalist Colin Woodard noemt in 'American Character', een recent boek over de mentaliteitsgeschiedenis van de VS, enkele sprekende voorbeelden. Zo riep Theodore Roosevelt, president van 1901 tot 1909, de bevolking op om te handelen 'in de geest van de pilgrims van Plymouth', die in Roosevelts ogen 'individualistische protestantse arbeidsmoraal' paarden aan 'verantwoordelijkheidsgevoel voor de samenleving als geheel'. Het was niet voor niets dat onder deze president Thanksgiving Day een nationale Amerikaanse feestdag werd.

Toch zijn de pilgrims al jaren op hun retour. Het verhaal ligt onder vuur. De emancipatie van de Afro-Amerikaanse bevolking, de groei van de Spaanstalige gemeenschap, de aandacht voor de positie van de 'first Nations', de oorspronkelijke bewoners van het land, en de toename van het aantal onkerkelijken maakt dat deze protestantse geschiedenisles verbleekt is.

"Net als elke mythe, is het verhaal zoals dat in de loop van de tijd ontstond gebaseerd op een kernelement van de realiteit. Het probleem is dat elke mythe slechts een deel van het historische verhaal weergeeft", zegt Baker. De historicus, die jarenlang directeur was van een openluchtmuseum dat gewijd is aan de pilgrims, wijst op felle protesten van Amerikanen die afstammen van de oorspronkelijke bewoners van het gebied. Begin jaren zeventig, het verhaal over de pilgrims en de viering van Thanksgiving Day was toen nog onomstreden, bestempelden leiders van diverse indianenstammen Thanksgiving Day tot 'Dag van rouw', omdat ze sinds de invasie van Europeanen te kampen hebben met onderdrukking en repressie. Het leidde in het plaatsje de jaren nadien tot protesten tijdens de jaarlijkse parade op Thanksgivings Day.

Als vrome voorbeelden zijn de pilgrims al lang niet meer leidend, stelt Baker, de hordes toeristen die op mooie dagen door de straten lopen ten spijt. Heel erg lijkt Baker het allemaal niet te vinden. Hij glimlacht: "De pilgrims zijn gereduceerd tot personages in kinderverhalen, advertenties en wenskaarten. Los van Thanksgivings Day hebben ze nog maar weinig te zeggen."

Doe de Lutherquiz

"Hier sta ik, ik kan niet anders." Heeft Maarten Luther dit echt gezegd? Trouw heeft speciaal voor de herdenking van 500 jaar Reformatie dit jaar een citatenquiz gemaakt met uitspraken van Maarten Luther. Of waren ze toch van Johann Sebastian Bach, Isaac Newton of André Hazes? Ontdek het zelf en test uw kennis van de grote kerkhervormer Maarten Luther. Wie weet wint u er de prachtig geschreven Lutherbiografie van Lyndal Roper mee.

Sporen van de Reformatie

De Reformatie, die in 2017 500 jaar geleden begon, was een keerpunt in de geschiedenis. Het begon met Maarten Luther, die in 1517 in opstand kwam tegen het kerkelijk gezag. Trouw reist de wereld over om de sporen van de Reformatie in beeld te brengen. Wat was de invloed van deze beweging op ons denken, op de kunsten, op taal, op wetenschap en op politiek? En wat zien we daar nu nog van?

Lees ook de eerdere afleveringen in deze serie.