Zie de mannen van hun voetstuk vallen

Zijn het de hoge bomen die veel wind vangen, of is het daar, eenzaam aan de top, verleidelijker om het niet al te nauw te nemen met de regels? "Mensen die in de moderne wereld snel naar de top gaan, daarover zegt het onderzoek in de psychologie dat ze over het algemeen van anderen verschillen op twee belangrijke punten", zegt de Groningse sociaal-psycholoog Hans van de Sande. "Ze zijn inderdaad minder druk bezig met hun geweten. Morele geboden zetten ze makkelijker opzij dan anderen. En daarnaast is het vermogen tot empathie, tot inleven in anderen, ook minder groot."

Nummer twee stelt niets voor
Frits Löhnen, mental coach van een reeks bekende Nederlanders, voegt eraan toe: "Je ziet vaak dat bepaalde mensen absoluut de beste willen worden. Nummer een. Net als in de sport: de nummer twee stelt niets voor. Daar is het al jaren zo. Daarom nam iemand als Lance Armstrong ook doping. Ook al was hij daarvoor ook best een aardige wielrenner. Gewoon aardig presteren, dat is voor deze groep niet genoeg. Dat heeft zich uitgebreid van de sport naar andere gebieden."

Die absolute drang de beste te willen zijn, die komt volgens Löhnen ook omdat de mannen zich helemaal vereenzelvigen met hun prestaties. "Die zijn vaak hun hele leven. Eigenlijk komt het er gewoon op neer dat ze zich willen laten zien. Het is hun bestaansrecht geworden. Je bent de allerbeste, of je bent helemaal niets."

Nummer een willen worden is van alle tijden, maar volgens Hans van de Sande wordt die drang steeds meer aangemoedigd. "We zijn de laatste decennia steeds meer lijstjes gaan maken. Op alle gebieden. Veertig jaar geleden had je dat nauwelijks. In de popmuziek, en in de sport: nu maken we overal een top-10 van."

Die neiging is overgewaaid uit de Verenigde Staten, zegt de sociaal-psycholoog. "Je creëert daarmee natuurlijk wel het klimaat waarin mensen extra hun best gaan doen om de beste te worden, in elk geval in de ogen van anderen. Want je kunt je natuurlijk afvragen of de media wel het goede beeld scheppen. Is Bram Moszkowicz wel de beste advocaat van Nederland? In veel juridische kringen staan strafrechtadvocaten helemaal niet in het hoogste aanzien. Maar een civiele zaak spreekt minder tot de verbeelding. En vergeet niet: journalisten moeten ook scoren, die willen ook op nummer een staan. Dus die zoeken steeds weer dezelfde mensen op van wie zij denken dat ze de beste van het land zijn."

Bestaande regels gaan voor jou niet op
Als aankomende toppers al van nature wat minder hun geweten laten spreken, dan helpt het al helemaal niet om beroemd en gelauwerd te worden, zegt coach Frits Löhnen. "Wie succes heeft, kan gaan denken dat hij alles kan maken. Want je bent toch zo goed, en dat wordt ook steeds tegen je gezegd? Dan zijn bestaande regels niet meer zo belangrijk. Je denkt dat die voor jou niet meer opgaan."

Dat wordt nog eens versterkt door het leger ja-knikkers dat zich vaak meldt, zegt Löhnen. Mensen willen graag tegen iemand opkijken. En ze kiezen vaak mensen met narcistische persoonlijkheidstrekken tot leider. Dat zijn immers degenen die lijken te barsten van het zelfvertrouwen, en die als 'sterke man' weten waar ze naartoe willen. Vorig jaar promoveerde Barbara Nevicka, psychologe aan de Universiteit van Amsterdam, op een onderzoek naar deze leiders. Hun ondergeschikten dachten dat deze narcistische leiders voor de beste resultaten zouden zorgen, maar het tegendeel bleek waar. Door hun rotsvaste geloof in zichzelf blokkeerden deze leiders elke vrije gedachtenwisseling binnen hun groep ondergeschikten, met als resultaat minder effectiviteit.

Löhnen: "Ik weet nog wel dat ik jaren geleden eens op stap ging met Henny Huisman, die ik begeleidde toen hij veel succes had met de Soundmixshow. Zodra we buiten waren, was er geen kans meer om nog normaal met elkaar te praten, zo bedolven werden we onder de mensen. Dat zijn fans, en je kunt zeggen 'dat hoort erbij', maar het heeft toch invloed op je. Over het algemeen gaat het om mensen die genieten van dit soort bekendheid. Die het leuk vinden als in een restaurant om hun handtekening wordt gevraagd. Als ze daarover klagen, dan jokken ze."

Maar de bewondering dringt vaak ook door in intieme kring. "Bij degenen die ik begeleid, zie je vaak dat ook mensen om ze heen steeds minder kritiek geven als iemand bekender wordt en hoger in aanzien komt te staan. Soms omdat die kritiek niet meer op prijs wordt gesteld."

Daarbij vergeet de beroemde man nogal eens dat zijn prestaties niet alleen aan hemzelf te danken zijn. Löhnen: "Ik zeg vaak tegen de mensen die ik begeleid: bedenk dat elke tree die jij hoger op de ladder kwam te staan, iemand vertegenwoordigt die je daarbij heeft geholpen. Vergeet die mensen niet, ook omdat er een moment komt dat jij weer naar beneden zakt. Dan wil je kunnen terugvallen op die treden."

Eigen briefpapier
Hans van de Sande maakt een vergelijking met het kippenhok. "Iedereen luistert naar de tophaan. Ook de hanen daaronder, die zich meer ontwikkelen als een hen. Totdat de tophaan komt te overlijden, dan krijg je een strijd en wie daar als winnaar uitkomt, gaat zich onmiddellijk ontwikkelen als tophaan. In organisaties zie je hetzelfde. Komt er een nieuwe leider? Iedereen vindt hem ineens fantastisch. 'Nee natuurlijk, we moeten een andere naam krijgen en het is goed dat het oude briefpapier wordt weggegooid'. Dat soort opmerkingen. Tot de leider vervangen moet worden en iemand anders de kans grijpt zijn eigen briefpapier te laten maken."

Van de Sande: "Ik denk dat degenen die iemand heel hoog hebben zitten, vaak juist niet willen dat deze zwakheden vertoont, zich afvraagt of hij het eigenlijk wel goed doet. Dat zien ze snel als het teken dat hij het 'aan het verliezen' is, dat het tijd wordt een nieuwe leider te kiezen." Als een man dan 'valt', dan worden gebrek aan empathie en geweten in de media omgedoopt tot psychische afwijkingen. "Dan zijn het vaak ineens mensen met psychopathologische trekjes."

De ene gevallen man - neem hoogleraar Diederik Stapel, wiens val dit jaar doorzette - trekt het boetekleed aan. Anderen, als Armstrong en Moszkowicz, blijven volhouden dat ze niets fout hebben gedaan en wijzen naar de tegenpartij; zo lang het om vermoedens van fouten gaat, kan dat terecht zijn. Maar het kan ook zijn dat ze koste wat kost willen vasthouden aan hun eigen beeld.

Want een val kan heel diep zijn, bevestigt Frits Löhnen. "Het is heel natuurlijk dat beroemdheid en waardering niet eeuwig duren. Maar als jij ze nodig hebt, als jij denkt dat je alleen bestaat als je nummer een bent, dan valt de bodem onder je bestaan weg als het even wat minder wordt. Ik probeer dat vaak al van tevoren te zeggen: 'Geniet maar eens van je succes'. Want dat doen ze lang niet altijd. Pas later dringt vaak door dat er ook meer is dan alleen het succes. Dan zegt een topman in het bedrijfsleven die zijn hele leven druk was met werk 'Ik had toch liever wat meer willen meemaken van de opgroeiende kinderen'."

Mannetjes moeten zich onderscheiden met prestaties
In het rijtje gevallen mensen van 2012 staan vrijwel uitsluitend mannen - de neergang van Coa-voorzitter Nurten Albayrak begon net als die van hoogleraar Diederik Stapel al vorig jaar. Zijn het vooral mannen die vallen doordat er nu eenmaal meer mannen aan de top zitten? Frits Löhnen voert de verschillen terug op de evolutie: "Van oudsher moeten mannetjes zich onderscheiden met prestaties. Om zich zo aantrekkelijk mogelijk te maken, want het zijn de vrouwen die kiezen met wie zij kinderen willen verwekken. Vrouwen hoeven zich minder te profileren. Mijn ervaring is dat vrouwen die wel absoluut de beste willen zijn, vaak eigenschappen van mannen gaan overnemen. Dat zijn dan bijna geen echte vrouwen meer."

Empathie en geweten, twee kwaliteiten die mensen juist beletten direct naar de top te gaan, zullen de meeste vrouwen minder snel aan de kant zetten. Hans van de Sande: "Ze kunnen dat heus wel, maar ze hoeven niet. Voor vrouwen is het juist belangrijk om gezamenlijk iets te doen. Daarbij zullen ze wel sneller bepaalde anderen uitsluiten. Maar ze hoeven vaak niet per se de allerbeste te zijn, te domineren. Die drang nummer een te zijn, de opvatting met het leven als strijd of zelfs als oorlog, die hangt ook nauw samen met de hoeveelheid testosteron in je lijf. Een dosis die hoog blijft als je eenmaal aan de top staat. En testosteron, dat hebben mannen nu eenmaal meer. Daarom hoor je ze ook opgewonden dingen zeggen als 'yes' en 'in the pocket'. Dat zal niet snel veranderen."

undefined

De herfst begon pas goed in oktober
In januari dit jaar nam Erik Staal (61) ontslag als topman van woningcorporatie Vestia. Hij werd jarenlang gezien als topper, al was er wel kritiek op zijn uitzonderlijk hoge salaris. Dit jaar werd hij verantwoordelijk gehouden voor risicovolle investeringen waardoor de corporatie in grote problemen kwam. Later werd bekend dat Vestia zijn vertrekpremie van 3,5 miljoen euro wil terugvorderen en onregelmatigheden in zijn declaraties onderzoekt.

In april verscheen een scherp rapport over de autoritaire leiderschapsstijl van Coa-directeur Nurten Albayrak (47) dat ook berichten uit 2011 bevestigde dat ze onjuiste informatie over haar salaris had verschaft. Ze werd hierop ontslagen. Albayrak ontkent.

In juli dit jaar werd voormalig kickbokskampioen Badr Hari (28) vastgezet voor wat uiteindelijk negen aanklachten van mishandeling zouden worden. Hoewel er al geruchten gingen over zijn gevechtskwaliteiten buiten de ring, gold hij voor veel jongeren als een rolmodel. Hij ontkende eerst, maar sprak vervolgens in een van de gevallen over een 'corrigerende tik'. Hari mocht de rechtszaak later thuis afwachten, maar omdat hij de verlofregels schond, werd hij direct weer vastgezet.

In augustus werd wielrenner Lance Armstrong (41) voor het leven geschorst; zijn zeven Touroverwinningen werden hem ontnomen. Over Armstrong gingen al jaren geruchten over dopinggebruik maar een lijvig rapport met getuigenissen van oud-collega's werd door de wielerbond als definitief bewijs beschouwd. Armstrong zelf bleef ontkennen. Nike en andere sponsors trokken zijn handen van hem af en hij moest ook zijn leidende rol in zijn stichting ter bestrijding van kanker opgeven.

In oktober werd advocaat Bram Moszkowicz (52) uit zijn ambt gezet voor het aannemen van grote geldbedragen en het verwaarlozen van bijscholing, bedrijfsvoering en cliënten. Moszkowicz, al jaren door sommigen de beste advocaat van Nederland genoemd, is in beroep gegaan en mag daardoor nog werken. Wel bleek dat de fiscus een flinke claim op hem heeft.

Diezelfde maand stapte Jos van Rey (67) op als VVD-wethouder in Roermond en lid van de Eerste Kamer. In het onderzoek naar te nauwe banden met ondernemers was naar voren gekomen dat hij tijdens de sollicitatieprocedure voor een nieuwe burgemeester informatie had doorgespeeld naar een van de kandidaten.

Eveneens in oktober kwam het eindrapport over sociaal-psycholoog Diederik Stapel (45), waarin werd gesproken van een fraude van grote omvang. Stapel, voorheen een 'wonderboy' in de wetenschap, heeft de feiten al toegegeven - ook in het boek dat hij publiceerde - en is in therapie.

Begin december nam staatssecretaris Co Verdaas (46) ontslag omdat geruchten over onjuiste declaraties in zijn tijd als provinciebestuurder hem bleven achtervolgen. In een open brief bleef hij bij het standpunt dat er feitelijk niets onjuists is gebeurd.

undefined