Zestig tandwielen en een slingerklok

Het plafond is voorzien van planeten. Boven de bedstee hangen klokken met de stand van zon en maan. Het Eise Eisinga Planetarium geeft na 225 jaar nog altijd de actuele stand van de planeten weer.

„Het is zo nauwkeurig en alles werkt perfect”, vertelt Adrie Warmenhoven, conservator van het Eise Eisinga Planetarium in Franeker. Het museum gaat eind januari verbouwen.

Het oude huis van de Friese wolkammer staat vol met globes, klokken, telescopen en een klein planetarium dat doet denken aan een salontafel. Een recent gekregen planetarium uit 1840 moet wachten in de opslag van de restaurateur, er is geen plaats meer. Het museum heeft voor de uitbreiding het naastgelegen pand ’De Tuinkamer’ gehuurd.

Eisinga bouwde het zonnestelsel tussen 1774 en 1781 in zijn woonkamer. Op het blauwe plafond zijn de planeten en hun baan te zien. In het midden schilderde Eisinga de zon. De woonkamer ziet er nog hetzelfde uit als toen de wolkammer er nog woonde met zijn vrouw en vier kinderen. Boven de woonkamer zijn door een smal raam de meer dan 60 tandwielen te zien die ervoor zorgen dat alle planeten in het goede tempo draaien. Negen gewichten gebruiken de zwaartekracht om de wielen in beweging te houden en een slingerklok bepaalt het tempo. Het planetarium is nu het oudste nog werkende planetarium ter wereld.

Eisinga en zijn planetarium werden vorig jaar opgenomen in de canon van de Nederlandse geschiedenis, als symbool van de Verlichting. De wolkammer was geïnspireerd door de Verlichting, waarin de gedachte centraal stond dat kennis de mens en samenleving kon verbeteren.

Een paar maanden eerder had het museum al het predicaat koninklijk gekregen. Dankzij de aandacht kwamen er bijna 5000 bezoekers meer dan voorgaande jaren.

„Op sommige momenten stonden we met vijftig toeristen in de woonkamer, dan kun je niets anders meer dan omhoog kijken”, lacht Warmenhoven.

De conservator is blij met de nieuwe uitbreiding. „Het planetarium zelf kan natuurlijk niet veranderd worden, maar de expositieruimten zijn te klein en gedateerd.” Aan de achterkant worden de panden doorgebroken. De stukken van Eisinga en tijdgenoten blijven in het oude huis. Recentere spullen komen in het pand ernaast. Het nieuwe pand krijgt daarnaast een filmzaal en een museumcafé. De oude achterkamer van Eisinga, waar de meeste stukken nu in een vitrine staan, wordt net als vroeger weer de wolkamkamer.

Al vanaf het begin kon het bouwwerk rekenen op belangstelling. „Dankzij dagboeken weten we dat er vanaf het begin bezoekers kwamen, waaronder wetenschappers en leden van het Engelse hof”, vertelt Warmenhoven. Het blijvende succes wijt de conservator aan de kleinschaligheid en authenticiteit van het museum.

„Het is echt het oude huis van Eisinga de wolkammer. Geen geleerde, maar een gewone man. Je zou de vingerafdrukken nog op de tandwielen kunnen zien”, zegt Warmenhoven. Hij weet het dan ook zeker: „Als Eise nu zou binnenlopen zou hij zich hier gelijk weer thuis voelen.”