Zenmeester zoekt het in science

Hij liep met zijn moeder in het park. "Wat een mooie boom", zei ze. "Mam, waar heeft u het over? Er is helemaal geen boom. Een boom is een concept!" Jeff Foster, Amerikaans spreker en schrijver over advaida, non-dualiteit, kon een paar jaar geleden nog woedend worden op zijn moeder. "Ze was zo verdwaald, zielig, verloren. Ze moest ontwaken, net als ik, de zenmeester."

Hier, op de zesdaagse conferentie Science and non-duality (Sand) in Doorn, warmt hij de deelnemers op voor de lange serie lezingen (het zijn er zo'n vijftig) die vandaag beginnen. Wetenschappers, filosofen en goeroes van over de hele wereld komen dit weekend bijeen. Allemaal zijn ze het over één ding eens: de absolute eenheid van alles. Er komen in totaal zo'n vierhonderd mensen op af.

Het logo van Sand is veelzeggend: 'Ohm = mc2'. De organisatoren proberen spiritualiteit en wetenschap met elkaar te verbinden. Dat past in een bredere trend, waarin spirituele auteurs te rade gaan bij de nieuwste wetenschappelijke theorieën om hun visie te legitimeren. Vooral de quantummechanica is populair, omdat die met zijn 'fundamentele onzekerheid' goed zou aansluiten bij dit soort spiritualiteit. Dat beweert bijvoorbeeld de Amerikaanse journaliste Lynne McTaggart in haar bestseller 'Het veld' uit 2004 - hetzelfde jaar waarin de documentaire 'What the bleep do we know' verscheen. Daarin wordt een soortgelijk kunststukje opgevoerd. Ook de Indiase fysicus Amit Goswani spant de quantumfysica vrolijk voor het spirituele karretje, bijvoorbeeld in de film 'The Quantum Activist' uit 2009.

Zestig mensen zitten in de zaal waar Jeff Foster zijn workshop geeft. Achteraf schaamt hij zich een beetje over het misverstand met zijn moeder, vertelt hij. "Ze had natuurlijk gelijk - maar ik kon het niet meer zien. En ik was bloedserieus."

Wie is gekomen voor een lofzang op spiritualiteit, gaat met lege handen naar huis. Foster waarschuwt ervoor naar 'verlichting' te zoeken. "We horen van iemand over zo'n belevenis, en willen dat verhaal kopi-eren. Continu verzinnen we verhaal-tjes over onszelf. Zodat we kunnen zeggen: ik ben ontwaakt, en jij niet."

Nog maar 31 is Foster, type 'boy next door', studeerde astrofysica aan Cambridge. Hij zit met de benen over elkaar en spreekt ietwat lijzig, laat lange pauzes tussen zijn zinnen vallen. Hij vervolgt: "Een vrouw die de verlichting al jaren geleden had bereikt, werd ziek, en kreeg intense pijnen. Ze had het gevoel dat ze zich heel verlicht moest voelen, dat ze dat beeld moest hooghouden. Maar ze kon het niet aan. Het voelde of alles wat ze had bereikt door het toilet gespoeld werd." Prachtig, volgens Foster - en zijn publiek grinnikt instemmend. "Wat een genade. Het leven laat je niet wegkomen met illusies maar slaat ze altijd weer uiteen. Zoveel houdt het leven van je."

De spreker voor wie ze komen, mag weinig op hebben met bekeringsverhalen, zijn toehoorders hebben ze wel degelijk. In de pauze staan Karel Hoet (53) en Leon Cools (53), een stel uit Antwerpen, aan een van de koffietafels. "Voor mij is advaida de kortste weg naar de waarheid. Het geeft me ontspanning en geluk", zegt Hoet. Cools knikt. De twee verdiepen zich al jaren in het non-dualisme. Advaida, legt Cools uit, is geen intellectuele, theoretische aangelegenheid. "Dan blijft het nog buiten je. Maar als ge echt pissed raakt over die 'ik' van je die de hele tijd maar van alles wil, en je ontdekt dat dit 'ik' helemaal niet bestaat, dat er niets is als je echt naar binnenkeert, ja, dan gebeurt er wat met je. Dat laat je niet onberoerd. Het is een diepe, existentiële ervaring."

Cools weet zich nog precies te herinneren wanneer hij 'verlicht' werd. Met een brede lach, 'dat was in november 2008'.

Niet iedereen heeft het al gevonden. Buiten, in de zon op de bank, zitten twee vrouwen te roken. Wat ze hier zoeken? "Onszelf." Allebei zijn ze daar al jarenlang mee bezig. "Wie ben ik? Dat is de vraag ", zegt Nelleke Vlinkervleugel (79). "Een heel ingewikkelde kwestie", vult Nel van Dijkhuizen (61) haar aan. "Welnee", zegt Vlinkervleugel. "We maken het ingewikkeld. Ik ben Nelleke, en ik rook een sigaretje. En wie ben ik in essentie? Ook gewoon Nelleke die nu een sigaretje rookt. Niets meer."

Tot nu toe vond het congres altijd plaats in Californië. Maar er kwam zoveel bezoek uit Europa op af dat de oprichters, het echtpaar Zaya en Maurizio Benazzo, besloot in Nederland neer te strijken. Maurizio legt uit dat hij een dialoog op gang hoopt te brengen, tussen wetenschap en spiritualiteit. "Wij hebben geen antwoorden, we zijn net zo verward. Maar bewust - bewust verward." Bekeringsijver is hem vreemd.

Nee, geeft Benazzo toe, veel wetenschappers zijn er niet bij, al belooft de naam van de conferentie die wel. "Zeker 70 procent van de bezoekers zijn spiritueel. Maar we beginnen hier net. In de Verenigde Staten doen er grote namen mee, bètawetenschappers, die faliekant tegen spiritualiteit zijn, of zich helemaal niet met non-dualiteit bezighouden."

Ooit probeerde Benazzo te aarden in een benedictijns klooster. Na een week werd hij eruit geschopt, naar eigen zeggen omdat hij te radicaal was. "Jezus was begaan met mensen. Veel van zijn uitspraken liggen me na aan het hart." Volgens Benazzo zijn alle spirituele paden uiteindelijk vingerwijzingen naar de maan. "Maar geen van hen is de maan zelf."

Vanuit Engeland is er de 'stand-up-filosoof' Tim Frek. Hij trekt Europa rond met zijn Mystery Experience. "Een nieuwe term die ik heb bedacht voor spiritueel ontwaken. Volgens mij hebben we behoefte aan een heel nieuw vocabulaire, nu we steeds meer ontdekken dat alle tradities één zijn: liefde is het sleutelwoord."

Voor Freke vallen spiritualiteit en wetenschap naadloos samen. "Kijk maar", zegt hij, en met de ene hand pakt hij de andere beet. De filosoof trekt er een stomverbaasde grimas bij. "Zie hoe adembenemend het leven is! Filosofisch gezien kun je niet met zekerheid zeggen dat deze hand er is; het blijft een subjectieve ervaring. De wetenschap zegt precies hetzelfde. Quantumfysici erkennen ook dat de exacte wetenschappen uiteindelijk berusten op subjectiviteit. Onze waarneming staat niet los van de werkelijkheid, maar beïnvloedt deze. Je kunt ze niet van elkaar scheiden."

Voor in de pauzes is er een lichtmachine, waar bezoekers kunnen uitblazen van de lezingen. Gelegen in de stoel, achter het gordijntje, kun je in twintig minuten een lichtflits- therapie krijgen die het effect van lsd zou moeten evenaren. Vanaf een afstandje kijkt Tanja Schun, een 39-jarige vrouw uit Dortmund, naar het apparaat. Om haar nek hangt een ohm-teken.

In het dagelijks leven werkt Schun als zangeres voor een theater. "Nou ja, niet lang meer", zegt ze met een triest glimlachje, want ze wordt wegbezuinigd. Het gaat sowieso niet zo goed met haar. "Ik ben niet tevreden met mijn leven. Ik zeg het maar gewoon zoals het is: ik ben gefrustreerd. Trouwens, volgens mij zijn de meeste mensen hier niet zo gelukkig met zichzelf. Ook zij vragen zich af waar het in het leven nou om draait."

Ze heeft het wel geprobeerd, zegt ze: carrière maken, relaties - "al die dingen waar de meeste mensen tevreden mee lijken te zijn. Maar het werkte niet: Ik vroeg mij telkens af: is dat het dan? Er moet toch meer zijn?"

Na een lange spirituele zoektocht kwam ze uit bij advaida-goeroe Tony Parsons. "Hij schrijft over non-dualiteit. Dat er geen kloof is tussen jezelf en de wereld. Dat spreekt me aan. Ik wil mijzelf verliezen, mijn ego, dat zichzelf de hele tijd in het centrum plaats. De sprekers hier, zoals Jeff Foster, die hebben dat bereikt. Wat zij zeggen, klinkt geweldig. Ze zien er gelukkig uit."

Ze staat op om naar een workshop te gaan. "Zo ver ben ik nog lang niet."

'Non-dualisten wagen zich op glad ijs'
Filosoof Michael Seevinck doet onderzoek naar de grondslagen van de moderne natuurwetenschappen aan de Nijmeegse Radboud Universiteit. Hij 'waardeert' de poging van Sand om wetenschap en spiritualiteit met elkaar te verbinden, maar is ook sceptisch. "Ze wagen zich op glad ijs."

Op wiskundig niveau is de quantummechanica prima in staat goede voorspellingen te doen, aldus Seevinck. "Maar wat deze theorie betekent voor hoe de werkelijkheid ten diepste in elkaar steekt, daarover lopen de opvattingen uiteen. De metafysische implicaties staan volop ter discussie."

De non-dualisten in Doorn knopen aan bij één bepaalde interpretatie van de quantummechanica, zegt Seevinck. "Dat is de Kopenhaagse visie, van mensen als Niels Bohr. Hier speelt de waarneming een cruciale rol bij de waarneming zelf. Dat sluit misschien aan bij holistische spiritualiteit. Dan nog gaat het trouwens een stap te ver om dit als bewijs op te voeren dat 'alles met alles verbonden is'. Maar belangrijker: deze positie is niet onomstreden. Er zijn ook onderzoekers die quantumfysica proberen in te passen in een meer klassiek wereldbeeld, waarbij de waarnemer wél onafhankelijk is van datgene wat hij waarneemt. En de quantummechanica laat beide interpretaties toe."

Seevinck vindt de benadering van de non-dualisten daarom 'opportunistisch'. "Ze gebruiken de wetenschap alleen daar waar die in haar straatje past. Dan neem je wetenschap niet echt serieus. Ik snap de behoefte wel: mensen zoeken naar zekerheid. 'Wetenschappelijke bewijzen' hebben die status in onze maatschappij bij uitstek."

Het is voorbarig om een levensvisie te verbinden aan iets wat zo 'historisch contingent' is als een wetenschappelijke theorie, aldus See-vinck. "Alsof de quantumfysica hét laatste woord is. Dat is natuurlijk niet zo. De theorie kan zo weer verouderd zijn. Wetenschap is een open boek en heeft haar methodische grenzen. Ze heeft geen uiteindelijke antwoorden."

flirten met de quantummechanica. Het internationale congres waar spiritualiteit en de wetenschap elkaar ontmoeten, doet voor het eerst Nederland aan.

undefined